Trong căn phòng nhỏ ở đường Nguyễn Bính, phường An Xuyên, tỉnh Cà Mau, giữa mùi hóa chất ngai ngái và ánh đèn huỳnh quang hắt xuống mặt bàn, một chàng trai trẻ cặm cụi bên xác một con rắn dài cả mét. Anh cầm dao mổ khẽ rạch, dần để lộ những dải cơ thịt, rồi tách rời một cách tỉ mỉ. Không khí đặc quánh, chỉ có tiếng lách cách của dao, kẹp kim loại và nhịp thở đều đặn của anh. Công việc ấy với nhiều người là kinh hãi nhưng lại là đam mê và sự nghiệp mà anh chọn. Tôi gọi anh là người giải phẫu rắn.
Từ nỗi sợ đến niềm say mê
Nhân vật mà tôi nói đến là Trịnh Quang Nhã, sinh năm 2001, quê tỉnh Cà Mau và anh hiện vẫn sinh sống, làm việc tại đây. Công việc chính của anh khá đặc biệt, đó là thiết kế và chế tác trang sức từ xương rắn, đồng thời nghiên cứu và thực hiện các mẫu tiêu bản động vật. Nhã kể, cơ duyên đến với tiêu bản bắt đầu từ năm 2020. “Lúc đó em vô tình lướt mạng xã hội, thấy những bộ xương động vật được nhiều người nước ngoài làm. Em ấn tượng mạnh vì chúng đẹp và bí ẩn, rồi tò mò tìm hiểu”. Có lẽ, Nhã cũng không ngờ rằng, niềm hứng thú ấy nhanh chóng biến thành đam mê đến giờ.
Khi được hỏi tại sao lại chọn một nghề ít người biết, thậm chí nguy hiểm, anh mỉm cười nói: “Em vốn mê những trò chơi xếp hình, lắp ráp như Lego và Gundam. Vì thế, khi tự tay làm ra từng mảnh xương rồi ráp lại thành một hình hài sống động, em thấy như tìm được niềm vui thực thụ. Cảm giác đó cuốn em đi, không buông ra được”.
Tuy vậy, hành trình ấy không phải lúc nào cũng thú vị, hấp dẫn như các trò chơi. “Lần đầu em làm, nói thật là hơi ghê. Do chưa có kinh nghiệm, nên thịt và máu từ cái xác cứ văng tứ tung. Vừa làm em vừa rùng mình”, Nhã nhớ lại. Song thay vì bỏ cuộc, anh chọn cách học dần, làm nhiều hơn. Cảm giác ghê sợ ban đầu dần dần nhường chỗ cho sự tò mò và tập trung. Thời gian đầu, anh không chia sẻ với ai, lặng lẽ làm một mình cho đến khi cho ra đời bộ xương hoàn chỉnh đầu tiên. Người thân khi biết cũng ngạc nhiên, thậm chí e ngại. Nhưng theo thời gian, họ dần cảm nhận được niềm đam mê chân thành của anh.
Theo Nhã, công việc giải phẫu rắn và các động vật nói chung bắt đầu từ khâu nhận xác. Anh sẽ lột bỏ da, loại bỏ nội tạng, sau đó lọc phần thịt nhiều nhất có thể. Phần còn lại để loài côn trùng ăn xác chuyên dụng xử lý. “Đến khi chỉ còn xương, em sẽ tẩy trắng rồi bắt đầu lắp ráp, tạo dáng thành bộ xương hoàn chỉnh. Công đoạn mất nhiều thời gian nhất là công đoạn lắp ráp ở cuối vì xương rắn nhỏ li ti, khi tẩy thường rã ra thành hàng trăm mảnh. Muốn ráp lại phải nhớ cấu trúc, hoặc đối chiếu nhiều nguồn tài liệu. Chỉ cần nhầm một khớp thôi là cả hình hài méo mó”.
Do đối tượng Nhã làm việc chủ yếu là rắn nên nhiều loài độc tính mạnh. Với những trường hợp này, việc đầu tiên là anh tách bỏ phần đầu để tránh sự cố trong quá trình xử lý. Thế nhưng, nguy hiểm vẫn luôn rình rập. Anh nhớ lại: “Có lần đang mổ thì dao trượt cắt vào tay. Máu ra nhiều, em xém ngất xỉu. Kể từ đấy, em phải cẩn trọng hơn rất nhiều”.
Cùng với đó là nỗi sợ có thể ám ảnh bất cứ ai. Nếu việc thấy con rắn mầu đen vàng cuộn tròn trên bàn là chưa đủ sợ hãi, nghe Nhã mô tả quá trình lấy xương sẽ làm tất cả rùng mình thật sự. “Nhìn cái mầu đen đen vàng vàng, tự dưng mũi em nghe cái mùi hắc nồng nặc lên não luôn. Làm tiêu bản, bốc mấy cái xác phân hủy thịt rớt rớt ra, mùi nó chỉ gọi là tệ thôi, còn con rắn đen vàng có cái mùi đặc trưng riêng. Đeo ba lớp khẩu trang y tế vẫn sẽ ngửi được mùi, cái mùi này nó là mùi hắc chứ không phải mùi thối rữa, vô tình hít trúng sẽ phải ho ngay lập tức hoặc ai không quen thì sẽ nôn luôn trong khẩu trang. Cái mùi nó đậm đặc tới mức em có thể cảm nhận nó lướt đi từ lỗ mũi dọc lên sống mũi luôn…”.
Tuy vậy, đằng sau sự mạo hiểm và nỗi sợ là một triết lý như Nhã cho biết: “Em xem công việc này vừa là khoa học, vừa là nghệ thuật. Chỉ cần cẩu thả một chút, coi như phí đi cả một mẫu tiêu bản và mất luôn giá trị tri thức mà nó để lại”.
Đóng góp nhỏ cho khoa học và nghệ thuật
Điều khiến chàng trai người Cà Mau tự hào nhất chính là giá trị khoa học của những tiêu bản mình tạo ra. Hình ảnh của các tiêu bản với cấu trúc xương hoàn chỉnh hay mẫu vật hiếm sẽ được gửi cho các đơn vị bảo tồn loài rắn để những người có chuyên môn dùng hình ảnh, mẫu vật đó giảng dạy đúng hơn về loài rắn, như cách thức chúng tấn công, cấu trúc xương thay đổi thế nào giúp rắn có thể linh hoạt như vậy… “Người học có thể quan sát trực tiếp cấu trúc xương, hiểu cách rắn tấn công hay di chuyển. Họ không còn phải dựa vào hình vẽ mơ hồ nữa”, Nhã nói. Vì thế, anh khẳng định rằng: “Người ngoài nhìn vào thì nghĩ ghê rợn, nhưng với em, đó là công việc của khoa học và nghệ thuật”. Được biết, Nhã là thành viên của nhóm Viet Snake Rescuer chuyên giúp mọi người nhận dạng, định danh các loài rắn. Định danh đúng và có kiến thức xử lý khi gặp rắn dù là rắn độc hay không độc cũng là một phần lớn lao trong việc bảo tồn hệ sinh thái tại Việt Nam nói chung và tại Cà Mau nói riêng.
Còn nghệ thuật ở đây là đằng sau những đóng góp cho việc nghiên cứu và giảng dạy, Nhã đem những thú vui bình dị của anh như chụp ảnh, vẽ tranh vào việc tạo hình cho các tiêu bản. Những tấm hình sản phẩm, bộ xương xếp thành tư thế uốn lượn trên cành cây, tất cả đều do chính tay anh bấm máy. Vì thế, không xem mình như đang “trò chuyện” hay “ghi chép” lại câu chuyện cuối cùng của loài rắn, anh gọi những sản phẩm tạo ra là “sự bất tử” - cũng chính là tên thương hiệu đồ trang sức từ xương rắn mà anh sáng lập: Immortal. “Em cảm thấy mình không chỉ đang giải phẫu, mà đang tái sinh lại sinh vật ấy trong một hình hài khác. Chúng sống tiếp, bất tử, dưới một dạng mới”.
Đến nay, sau 5 năm gắn bó với giải phẫu rắn, tiêu bản lớn nhất mà Nhã từng thực hiện là một chú rắn ráo hoa dài 3 m, quấn quanh thân cây lớn, trưng bày tại sự kiện Hobby Horizon 2025, một sân chơi dành cho cộng đồng trẻ yêu thích anime, game, cosplay, âm nhạc, công nghệ, nghệ thuật thị giác và các xu hướng văn hóa đại chúng hiện đại. Chàng trai 24 tuổi tiết lộ, anh mơ một ngày sẽ làm những bộ xương còn lớn hơn, được giới thiệu ở các sự kiện khoa học, nghệ thuật tầm vóc quốc tế.
Hiện, Việt Nam cũng có nhiều bạn trẻ thử sức với tiêu bản, nhưng việc kết hợp nó thành thương hiệu thời trang, nghệ thuật thì mới chỉ có Nhã. Vì thế, khi được hỏi tóm gọn công việc của mình bằng một câu, anh cho đấy là vì khoa học và nghệ thuật. Đây vừa là tôn chỉ, vừa là kim chỉ nam cho mọi sản phẩm anh làm ra.
Và điều lớn nhất Nhã học được từ những ngày tháng ngồi hàng giờ trước bàn mổ, tỉ mẩn ghép từng mảnh xương, chính là tính kiên nhẫn và sự tập trung tuyệt đối. “Có lúc em quên cả ăn uống, chỉ để hoàn thiện cho xong một bộ xương. Cảm giác khi đặt mảnh xương cuối cùng vào đúng vị trí thật đáng giá”, Nhã nói.
Màn đêm buông xuống, căn phòng nhỏ trên đường Nguyễn Bính vẫn sáng ánh đèn. Trên kệ gỗ, những bộ xương rắn trắng tinh, uốn lượn trong bình thủy tinh, im lặng kể câu chuyện của mình. Với Nhã, đó không phải là tiêu bản, mà là những trang sách thiên nhiên được đóng lại để mai này còn người đọc tiếp. Và người giải phẫu rắn ấy vẫn lặng lẽ làm việc, kiên trì với niềm tin giản dị rằng, anh đang góp phần lưu giữ một phần tri thức cho thế hệ sau bằng cả khoa học lẫn nghệ thuật.
Nhã còn ấp ủ mở một triển lãm riêng, nơi những bộ tiêu bản trở thành cầu nối giữa tri thức và công chúng. “Em muốn cho sinh viên, học sinh, hay bất kỳ ai quan tâm cơ hội được nhìn tận mắt. Những tác phẩm do em thực hiện sẽ dành phục vụ cho những nơi nghiên cứu, giảng dạy, phổ cập kiến thức đúng đắn về loài rắn đến tất cả mọi người”, anh nói.
