Chiều 20/10, Quốc hội tiếp tục chương trình kỳ họp thứ 10 với phần trình bày của Chủ nhiệm Ủy ban Kinh tế và Tài chính Phan Văn Mãi. Nội dung trình bày tóm tắt Thẩm tra đánh giá tình hình kết quả thực hiện Nghị quyết số 31/2021/QH15 ngày 12/11/2021 của Quốc hội về Kế hoạch cơ cấu lại nền kinh tế giai đoạn 2021-2025.
Trong bối cảnh phức tạp của khu vực cũng như thế giới về bất ổn chính trị, dịch Covid-19… Chính phủ đã có sự nỗ lực và hành động thống nhất góp phần bảo đảm mục tiêu phục hồi, phát triển kinh tế - xã hội, vừa cơ cấu lại nền kinh tế theo hướng hội nhập sâu, tự chủ và bền vững.
Vấn đề nan giải
Tuy nhiên, ở nhóm các mục tiêu về chất lượng tăng trưởng, năng suất lao động (NSLĐ), phát triển thị trường, doanh nghiệp và đổi mới sáng tạo vẫn còn chưa đáp ứng được mục tiêu đề ra. Chủ nhiệm Ủy ban Kinh tế và Tài chính đánh giá rõ tác động của việc không hoàn thành các chỉ tiêu này đối với kết quả và hiệu quả tổng thể của Kế hoạch cơ cấu lại nền kinh tế giai đoạn 2021-2025, đồng thời rút ra bài học kinh nghiệm để xác định các giải pháp mang tính chiến lược cho giai đoạn 2026 -2030.
Các chỉ số đo lường đang thể hiện NSLĐ có tốc độ tăng trưởng chậm. Bình quân giai đoạn 2021-2025 chỉ đạt 5,24%/năm, thấp hơn nhiều so với mục tiêu 6,5% và thấp hơn đáng kể so với các nước trong khu vực. Trong giai đoạn 2018-2022, mặc dù bị ảnh hưởng bởi dịch Covid-19 nhưng NSLĐ của Việt Nam vẫn tăng bình quân 7,06%/năm. Những ngành có NSLĐ cao vượt trội so với mức trung bình của cả nước lại có tỷ trọng lao động rất thấp... 66,5% số lao động nằm trong các ngành có NSLĐ thấp hơn bình quân cả nước. Đặc biệt ngành nông - lâm - thủy sản có NSLĐ chỉ bằng 39,73% NSLĐ bình quân cả nước nhưng có số lao động chiếm 27,54% tổng lao động có việc làm.
Như vậy, có thể hiểu cơ cấu ngành góp phần không nhỏ trong đà tăng trưởng chậm của NSLĐ. Một số nghiên cứu còn chỉ ra khả năng áp dụng khoa học - công nghệ của các doanh nghiệp Việt Nam còn nhiều hạn chế. Theo Báo cáo Firm-Level Technology Adoption in Vietnam (WorldBank - Ngân hàng Thế giới), dù việc tiếp cận internet là phổ biến, các doanh nghiệp Việt Nam lại có mức độ sẵn sàng kỹ thuật số thấp. Tỷ lệ các cơ sở có trang web riêng, mạng xã hội hoặc sử dụng điện toán đám mây còn nhỏ. So với các doanh nghiệp quốc tế, khoảng cách công nghệ của Việt Nam trong các chức năng kinh doanh cơ bản như kiểm soát chất lượng, lập kế hoạch sản xuất, bán hàng và tìm nguồn cung ứng vẫn còn lớn. Ngành sản xuất là lĩnh vực chịu khoảng cách công nghệ lớn nhất. Các công nghệ thuộc cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0 như trí tuệ nhân tạo (AI), internet vạn vật (IoT), và dữ liệu lớn (Big Data) vẫn chưa được các doanh nghiệp Việt Nam ứng dụng rộng rãi.
Trong một số trường hợp, NSLĐ thấp còn bị gắn liền với ý thức người lao động. Theo Báo cáo về quan hệ lao động năm 2019 của ILO (Tổ chức Lao động Quốc tế), tình trạng không tuân thủ các quy định pháp luật lao động, bao gồm các hợp đồng lao động, còn phổ biến. Trên đây mới chỉ là một phần trong những cái nhìn thiếu thiện cảm về nguyên nhân dẫn đến NSLĐ thấp. Nếu theo những góc nhìn đó thì chúng ta có quá nhiều việc phải làm trước khi nghĩ đến mục tiêu tăng NSLĐ 6,5%/năm.
Chủ quan và khách quan
Theo một số đánh giá khách quan, NSLĐ vốn dĩ có quan hệ chặt chẽ với chất lượng tăng trưởng, phát triển thị trường doanh nghiệp và đổi mới sáng tạo. Thậm chí có người khẳng định nếu tìm được giải pháp căn bản thay đổi NSLĐ thì sẽ dẫn đến các yếu tố tích cực cho phần còn lại.
Loạt bài “Cởi trói” năng suất lao động đăng trên báo Thời Nay năm 2024, đưa đến cái nhìn sâu hơn về vấn đề này. Đặc biệt, trong đó cho thấy cái nhìn rõ hơn về định nghĩa NSLĐ theo các quan điểm hiện hành. NSLĐ kém không có nghĩa là người lao động Việt Nam lười biếng hoặc có ý thức kém… Dưới sự mổ xẻ các thí dụ khách quan, thực tế được soi chiếu dưới góc độ vấn đề xuất phát từ cách chúng ta tổ chức hệ thống. Nói theo cách khác, chúng ta nên nhìn nhận nó như một vấn đề chủ quan hơn là đổ lỗi cho những yếu tố khách quan…
Mức lương tối thiểu quy định khoản tiền lương thấp nhất doanh nghiệp bắt buộc phải trả cho người lao động, đủ để trang trải những chi phí tối thiểu cuộc sống. Nghịch lý ở chỗ sự thay đổi mức lương tối thiểu dường như không theo kịp sự phát triển của nền kinh tế. Vô hình trung nó đang trở thành chốt hãm, được chủ sử dụng lao động tận dụng để tăng giờ làm thêm của công nhân. Từ đó tạo nên thứ giá trị mà quan điểm triết học của Karl Marx gọi là giá trị thặng dư - phần giá trị do lao động sống tạo ra vượt quá giá trị sức lao động (tiền lương) và bị nhà tư bản chiếm đoạt.
Trong phần lớn các trường hợp, chủ sử dụng lao động thường nêu quan điểm họ chi trả tiền công lao động theo “mặt bằng chung”. Ở cơ chế thị trường, thật khó hiểu với sự thống nhất quan điểm này, nhất là khi nó có thể triệt tiêu động lực cạnh tranh. Phó Trưởng ban Quản lý Các khu kinh tế và khu công nghiệp tỉnh Quảng Nam (cũ), Lê Quang Triều khẳng định lại một lần nữa: “Doanh nghiệp dù có lợi nhuận rất cao, nhưng người ta vẫn chỉ trả lương như vậy” (kỳ 2 loạt bài “Cởi trói” năng suất lao động).
Quay trở lại với câu chuyện NSLĐ thấp vì quá trình chuyển dịch cơ cấu ngành còn thấp. Một lập trình viên giấu tên làm việc tại một doanh nghiệp lớn trong nước, mỗi tháng thu nhập khoảng 30 triệu đồng. Thế nhưng khi sang Nhật Bản làm việc theo hợp đồng công ty mình ký với đối tác, người lập trình viên đó lại được trả lương cao gấp ba lần. Liệu mức lương mới họ được trả có được coi như NSLĐ đã tăng gấp ba lần (kỳ 1 loạt bài “Cởi trói” năng suất lao động)?
Lập trình phần mềm nói riêng hay công nghệ thông tin nói chung, không phải là ngành đem lại giá trị thấp. Theo báo cáo của Bộ Thông tin và Truyền thông (cũ), doanh thu toàn ngành công nghệ thông tin (CNTT) năm 2024 ước tính đạt 160,8 tỷ USD, tăng 20% so với năm 2023, trong đó xuất khẩu phần mềm đóng góp tỷ trọng đáng kể. Rõ ràng câu chuyện ở đây không chỉ dừng lại ở chuyển đổi cơ cấu ngành nghề, mà nó còn đặt cho chúng ta những câu hỏi sâu hơn nữa về giá trị thật sự mà người lao động xứng đáng được hưởng.
Mối quan hệ giữa lương tối thiểu và NSLĐ vẫn là phạm trù khó hiểu ngay cả đối với chuyên gia. TS Nguyễn Lê Hoa, Trưởng phòng Nghiên cứu năng suất, Viện Năng suất Việt Nam (cũ) khẳng định với phóng viên, lương và NSLĐ có quan hệ mật thiết với nhau. Nhưng đến hiện tại vẫn chưa thể xác định cái nào là hệ quả của cái nào (kỳ 2 loạt bài “Cởi trói” năng suất lao động).
Nhưng có một thực tế có thể khẳng định, tăng lương tối thiểu sẽ dẫn đến tăng động lực và hiệu suất của người lao động. Mức lương tốt hơn có thể giúp cải thiện sức khỏe thể chất và tinh thần của người lao động, giảm căng thẳng và tăng sự hài lòng với công việc. Khi không còn phải lo lắng về việc đáp ứng các nhu cầu cơ bản, họ có thể tập trung hơn vào công việc và nâng cao hiệu suất lao động.
Trái ngược với lo lắng của nhiều người, tăng lương tối thiểu không hề tăng tỷ lệ thất nghiệp. Năm 2021, Giải Nobel kinh tế trao cho ba nhà kinh tế học David Card, Joshua Angrist và Guido Imbens. Kết quả nghiên cứu của họ chứng minh tăng lương tối thiểu không ảnh hưởng đến số lượng việc làm hay số lượng nhân viên (kỳ 3 loạt bài “Cởi trói” năng suất lao động). Việc tăng lương có thể ảnh hưởng năng lực cạnh tranh về lao động của quốc gia. Một số doanh nghiệp có thể chuyển đến những nơi có giá lao động thấp hơn. Tuy nhiên, điều này tình cờ lại hợp với xu hướng chuyển đổi của Việt Nam. Thời kỳ dân số vàng sắp hết, chúng ta đang cố gắng bước qua giai đoạn cạnh tranh bằng nhân công giá rẻ… Cuối cùng thì lao động không hề bị đánh giá thấp như nhiều người vẫn lầm tưởng. Ở Công ty Daikin Việt Nam (Khu công nghiệp Thăng Long II, tỉnh Hưng Yên), Giám đốc công ty, ông Katahashi Kentaro nhận xét, lao động Việt Nam hết sức chăm chỉ và dồi dào năng lượng. Chỉ tính riêng lao động nữ, nữ lao động Việt Nam có thời gian nghỉ đẻ thấp hơn 50% nhưng vẫn có thể đảm nhận những công việc thậm chí cao hơn lao động nữ Nhật Bản (kỳ 1 loạt bài “Cởi trói” năng suất lao động).
NSLĐ không phải là vấn đề của mỗi người lao động. Trong bối cảnh đất nước phát triển như hiện nay, nó còn là vấn đề hệ thống vận hành, nơi mỗi người được tự do lao động và thụ hưởng những gì mình xứng đáng được hưởng. Đôi khi giải pháp của vấn đề gần đến mức chúng ta quên không để ý, tiền lương tối thiểu. Cuối cùng thì thậm chí khi NSLĐ thay đổi sẽ kéo theo sự chuyển đổi cơ cấu ngành, thúc đẩy khoa học sáng tạo… tạo tiền đề vững chắc hơn nữa cho sự phát triển kinh tế Việt Nam trong kỷ nguyên phát triển mới.
