Việc Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch chính thức đưa “Tri thức dân gian về sâm Ngọc Linh ở các huyện Tu Mơ Rông và Đăk Glei, tỉnh Kon Tum (cũ)” vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia tại Quyết định số 1656/QĐ-BVHTTDL ngày 3/6/2025 là một bước ngoặt lịch sử, khẳng định vị thế của tri thức bản địa trong phát triển bền vững kinh tế-xã hội, bảo tồn văn hóa và bảo vệ môi trường.
Di sản tri thức dân gian - kho báu của núi rừng
Từ bao đời nay, trong tâm thức của đồng bào các dân tộc thiểu số Xơ Đăng, Giẻ-Triêng, cây sâm Ngọc Linh, hay người dân địa phương còn gọi là “Pôm săng” (củ đắng), được xem là báu vật linh thiêng do thần rừng, thần núi ban tặng.
Không chỉ là dược liệu quý, sâm Ngọc Linh còn gắn với nhiều nghi lễ truyền thống như lễ cúng thần rừng, nghi thức xin phép rừng trước khi khai thác sâm… những hoạt động phản ánh mối quan hệ hài hòa giữa con người và thiên nhiên.
Theo kết quả kiểm kê của Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Kon Tum (cũ), hiện có hơn 1.200 người nắm giữ tri thức dân gian về sâm Ngọc Linh. Những tri thức này không nằm trong sách vở mà được lưu truyền qua thực hành, qua lời kể, qua từng thế hệ. Các nghệ nhân, già làng am hiểu sâu sắc về cây sâm đã gìn giữ và chia sẻ các bí quyết nhận biết, nhân giống, chăm sóc, thu hoạch và chế biến sâm một cách tự nhiên, hiệu quả.
Đồng chí Võ Trung Mạnh, Bí thư Đảng ủy xã Tu Mơ Rông, tỉnh Quảng Ngãi cho biết: “Tri thức dân gian về sâm Ngọc Linh là tài sản văn hóa đặc biệt. Nó không chỉ giúp người dân trồng sâm thành công mà còn là nền tảng để phát triển du lịch cộng đồng, gắn với bảo vệ rừng và gìn giữ bản sắc dân tộc”.
Sự công nhận của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch tại Quyết định số 1656/QĐ-BVHTTDL ngày 3/6/2025 không chỉ ghi nhận giá trị lịch sử-văn hóa của di sản mà còn mở ra cơ hội để vùng đất phía tây tỉnh Quảng Ngãi phát triển vùng dược liệu theo hướng bền vững, có chiều sâu.
Mô hình phát triển kinh tế gắn với bảo tồn văn hóa
Sâm Ngọc Linh hiện là một trong những sản phẩm quốc gia, được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt trong “Chương trình phát triển sâm Việt Nam đến năm 2030, định hướng đến năm 2045” (Quyết định số 787/QĐ-TTg ngày 9/7/2023). Với hơn 2.422ha diện tích trồng sâm, vùng đất phía tây tỉnh Quảng Ngãi đang là vùng trọng điểm phát triển vùng nguyên liệu sâm quy mô lớn của tỉnh.
Giá trị kinh tế của sâm Ngọc Linh không ngừng gia tăng: lá sâm có giá 7 đến 8 triệu đồng/kg, hoa sâm 15 đến 17 triệu đồng/kg, hạt sâm 80 đến 100 triệu đồng/1.000 hạt, sâm tươi tùy theo số năm trồng mà giá từ 65 triệu đến hơn 220 triệu đồng/kg. Đây là cơ sở để người dân thoát nghèo, làm giàu chính đáng.
Đặc biệt, mô hình trồng sâm dưới tán rừng tự nhiên được khuyến khích nhân rộng. Các hộ trồng sâm tự thành lập các “chốt bảo vệ vườn sâm”, mỗi chốt có từ 10 hộ trở lên cùng nhau canh giữ, hỗ trợ nhau về giống, kỹ thuật và kinh nghiệm. Mô hình này không chỉ bảo đảm an toàn cho vườn sâm mà còn góp phần bảo vệ rừng, bảo tồn đa dạng sinh học.
Phó Chủ tịch Ủy ban nhân dân tỉnh Quảng Ngãi Y Ngọc, khẳng định: “Chúng tôi xác định sâm Ngọc Linh không chỉ là sản phẩm kinh tế mà là bản sắc, là niềm tin của cộng đồng. Vì vậy, mọi chính sách phát triển đều nhằm bảo vệ cả cây sâm lẫn hệ giá trị văn hóa gắn liền với nó”.
Tích hợp di sản vào chiến lược phát triển bền vững
Theo định hướng của Đảng và Nhà nước, phát triển vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi phải gắn với phát huy nội lực, tôn trọng bản sắc văn hóa và kết hợp hài hòa giữa truyền thống và hiện đại. Tri thức dân gian về sâm Ngọc Linh là minh chứng sống động cho định hướng này.
Tỉnh Kon Tum (cũ) đã ban hành hàng loạt chính sách cụ thể như Nghị quyết số 03-NQ/TU (năm 2011), Nghị quyết 08-NQ/TU (năm 2018), Nghị quyết số 14-NQ/TU (năm 2022), cùng các đề án đầu tư, phát triển và chế biến dược liệu đến năm 2030. Những văn bản này không chỉ khẳng định vai trò chiến lược của cây sâm mà còn thể hiện tư duy phát triển bền vững, lấy cộng đồng làm trung tâm.
Trên thực tế, cùng với phát triển sản xuất, địa phương còn tích cực kêu gọi đầu tư xây dựng nhà máy chế biến sâu, tổ chức truy xuất nguồn gốc, bảo vệ thương hiệu sâm Ngọc Linh khỏi nguy cơ bị làm giả, làm nhái.
Việc hình thành các hợp tác xã, tổ hợp tác trồng sâm giúp tạo cầu nối giữa người dân-doanh nghiệp-nhà khoa học-nhà quản lý, bảo đảm sự liên kết chặt chẽ trong toàn chuỗi giá trị.
Đồng thời, các lớp tập huấn cộng đồng, mô hình vườn sâm gắn với du lịch sinh thái, giáo dục văn hóa đang được triển khai mạnh mẽ. Những hoạt động này không chỉ giúp người dân nâng cao kỹ năng sản xuất mà còn khơi dậy niềm tự hào văn hóa dân tộc, tạo động lực để thế hệ trẻ tiếp nối tri thức cha ông.
Từ năm 1973 đến nay, hàng loạt công trình nghiên cứu khoa học đã chứng minh giá trị vượt trội của sâm Ngọc Linh trong y học như tăng miễn dịch, chống căng thẳng, chống trầm cảm, hỗ trợ điều trị ung thư, tiểu đường…
Các nhà khoa học đã xác định trong sâm Ngọc Linh có hơn 50 hợp chất saponin quý hiếm, hàm lượng cao gấp đôi sâm Hàn Quốc, mở ra tiềm năng to lớn cho việc phát triển các sản phẩm dược phẩm, mỹ phẩm, thực phẩm chức năng phục vụ thị trường nội địa và xuất khẩu.
Câu chuyện di sản - độc đáo và khác biệt
Trong bối cảnh toàn cầu hóa và cạnh tranh khốc liệt về sản phẩm dược liệu, việc tri thức dân gian về sâm Ngọc Linh được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia sẽ là “lá chắn” quan trọng để bảo vệ thương hiệu, chống hàng giả, hàng nhái.
Đây cũng là yếu tố độc đáo tạo nên sự khác biệt cho sâm Việt Nam trên thị trường quốc tế, nơi mà người tiêu dùng ngày càng chú trọng đến yếu tố nguồn gốc, di sản và câu chuyện văn hóa đi kèm.
Theo kế hoạch, tỉnh Kon Tum (cũ) đặt mục tiêu đến năm 2025 đạt 4.500ha trồng sâm, đến năm 2030 đạt 10.000ha.
Đây là chiến lược đầy tham vọng nhưng khả thi nếu có sự đồng hành của doanh nghiệp, nhà khoa học và cộng đồng cư dân bản địa.
Từ những bước chân lặng lẽ của người Xơ Đăng đi tìm “củ đắng” trong rừng sâu, đến việc hàng ngàn hộ dân cùng nhau bảo vệ “chốt sâm”, rồi cả một hệ thống chính sách hỗ trợ, bảo tồn và phát triển được thiết lập, sâm Ngọc Linh đã trở thành biểu tượng cho sự hòa quyện giữa thiên nhiên và văn hóa, giữa truyền thống và hiện đại.
Việc tri thức dân gian về sâm Ngọc Linh được đưa vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia không chỉ là niềm tự hào của người dân vùng đất phía tây Quảng Ngãi mà còn là tài sản quý báu của dân tộc Việt Nam.
Đây là minh chứng rõ ràng cho chủ trương đúng đắn của Đảng, chính sách hợp lòng dân của Nhà nước trong phát triển vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi. Với định hướng nhất quán, chính sách phù hợp và sự đồng lòng của cả hệ thống chính trị và nhân dân, tin rằng, vùng sâm Ngọc Linh sẽ tiếp tục tỏa sáng, không chỉ là “thủ phủ dược liệu quốc gia”, mà còn là điểm sáng văn hóa, kinh tế, du lịch của đất nước.
