Tuy nhiên, những rào cản về thể chế, nhận thức và năng lực nội tại vẫn còn hiện hữu. Để nhận diện những thách thức và cả cơ hội, trao đổi với Báo Nhân Dân, bà Cao Xuân Thu Vân, Chủ tịch Liên minh Hợp tác xã Việt Nam, đã chia sẻ những giải pháp đột phá, hứa hẹn mở ra một chương mới cho khu vực kinh tế giàu tiềm năng này.
Thưa bà, trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa hiện nay, bà đánh giá thế nào về vai trò và tiềm năng thật sự của kinh tế tập thể, đặc biệt là các hợp tác xã?
Tôi tin rằng, khu vực kinh tế tập thể, với nòng cốt là hơn 34.848 hợp tác xã, 147 Liên hiệp hợp tác xã và 72.747 tổ hợp tác, có tiềm năng phát triển rất lớn, nếu được khai thác đúng cách và gắn kết chặt chẽ, sẽ giải quyết được bài toán “được mùa mất giá”, khắc phục nhiều vấn đề của thị trường, phát huy tính chia sẻ, hiệu quả “siêu kết nối” liên ngành và đa lĩnh vực. Hợp tác xã kiểu mới mang lại lợi ích rất cụ thể cho thành viên, giúp giảm chi phí sản xuất từ 8-21% và đồng thời tăng giá bán sản phẩm lên khoảng 10-12%. Quan trọng hơn, hợp tác xã còn là một mô hình góp phần ổn định chính trị và an sinh xã hội. Tiềm năng thật sự không chỉ dừng lại ở đó, mà còn là khả năng liên kết để hình thành nên các tập đoàn kinh tế lớn, đủ sức dẫn dắt các chuỗi giá trị quan trọng của quốc gia. Tiềm năng là hiển nhiên, nhưng vị thế hiện tại của hợp tác xã vẫn chưa tương xứng với kỳ vọng.
Theo bà, đâu là những “nút thắt” đang kìm hãm sự phát triển của hợp tác xã?
Có nhiều nút thắt, nhưng tôi nhận thấy ba vấn đề cốt lõi.
Thứ nhất là sự thiếu vắng một kế hoạch tổng thể và chiến lược tập trung theo ngành hàng. Trong khi ở nhiều quốc gia đã hình thành các liên đoàn hợp tác xã ngành hàng thì tại Việt Nam, hệ thống mới chỉ có một Liên minh Hợp tác xã Việt Nam với chức năng chủ yếu là đại diện và hỗ trợ.
Thứ hai là vấn đề nhận thức xã hội và khả năng thu hút nhân lực chất lượng cao. Vị trí Chủ tịch hội đồng quản trị hợp tác xã do thành viên bầu ra vẫn thường bị nhìn nhận chưa tương xứng so với một tổng giám đốc công ty, làm giảm sức hút với những người có năng lực, tâm huyết tham gia phát triển mô hình này.
Thứ ba là yếu tố nội tại của hợp tác xã. Khó khăn nhất là duy trì và phát triển bền vững sau khi thành lập, khi nhiều hợp tác xã còn hoạt động manh mún, thiếu kỹ năng quản trị và văn hóa làm việc tập thể còn hạn chế. Chính những điểm nghẽn này đang ngăn cản các hợp tác xã thực hiện bước nhảy vọt từ một tổ chức dịch vụ đơn lẻ thành một tổ chức kinh tế quy mô lớn.
Để vượt qua những rào cản, điểm nghẽn đó và tạo bước ngoặt cho sự phát triển của mô hình hợp tác xã, theo bà, cần phải làm gì?
Chúng ta cần một “cuộc cách mạng trong tư duy và cách làm”. Mục tiêu số một là biến những mô hình thành công cá biệt hiện nay thành phổ biến và rộng khắp, như việc một hợp tác xã công nghệ thông tin ở Huế đã trực tiếp tham gia đấu thầu và giành thắng lợi. Điều quan trọng là phải coi hoạt động của hợp tác xã như hoạt động của một doanh nghiệp thực thụ, có đầy đủ quyền xuất nhập khẩu, ký kết hợp đồng, không còn phụ thuộc và không dễ bị “bắt nạt”.
Song song với đó, việc thu hút nhân lực chất lượng cao là cực kỳ quan trọng. Hợp tác xã không thể chỉ có nông dân, mà phải có thêm những người giỏi về truyền thông, pháp lý, kinh doanh. Tư duy này chính là nền tảng để xây dựng một hợp tác xã có tầm vóc của một tổ chức kinh tế quy mô lớn.
Để thể chế hóa những giải pháp nêu trên, bà có đề xuất cụ thể nào về mặt chính sách và luật pháp, đặc biệt là trong kiểm soát xung đột lợi ích khi có sự tham gia của các công ty lớn?
Về mặt thể chế, chúng tôi đang xây dựng đề án thí điểm thành lập Liên đoàn Hợp tác xã Lúa gạo Đồng bằng sông Cửu Long để kiểm soát sản xuất, định giá và định hướng xuất khẩu. Đây chính là mô hình thí điểm cho một tập đoàn kinh tế ngành hàng. Quan trọng hơn, chúng ta cần có một định chế riêng cho những công ty do hợp tác xã làm chủ, mang tính chất tập thể, khác biệt với công ty tư nhân. Về xung đột lợi ích, cần có cơ chế ràng buộc chặt chẽ. Khi một công ty là thành viên của hợp tác xã, họ phải chịu trách nhiệm với cộng đồng và chia sẻ lợi ích.
Dù có nơi khác trả giá cao hơn, họ vẫn phải bán sản phẩm cho hợp tác xã để giữ uy tín và lợi ích chung, vì bản thân họ cũng sẽ được hưởng lợi nhuận từ công ty xuất khẩu của hợp tác xã. Phải tạo ra một mạng lưới liên kết chặt chẽ để không ai có thể “bội ước”.
Bà có nhắc đến một số kinh nghiệm quốc tế có thể áp dụng tại Việt Nam, xin bà nói rõ hơn về vai trò của “quỹ không chia” trong việc tạo nên sự bền vững của các hợp tác xã?
“Quỹ không chia” chính là bí quyết tạo nên sự khác biệt và bền vững cho các hợp tác xã ở nhiều quốc gia trên thế giới, giúp họ tồn tại qua hàng trăm năm mà không tan rã. Đây là một nguồn vốn rất quan trọng, được trích ra từ lợi nhuận và không chia cho thành viên. Quỹ này tồn tại vĩnh viễn và được sử dụng để quay vòng vốn, cho thành viên mượn vốn, hoặc làm công tác xã hội. Ở Việt Nam, đã có những hợp tác xã có quỹ không chia lên đến hàng tỷ đồng và họ dùng nó để tự chủ tài chính. Đây chính là nguồn vốn mồi, là nền tảng tài chính cốt lõi để một hợp tác xã có thể tích lũy nội lực, thực hiện các dự án đầu tư lớn và phát triển dài hạn theo mô hình của một tập đoàn bền vững.
Với vai trò là người đứng đầu Liên minh Hợp tác xã Việt Nam, bà muốn gửi gắm thông điệp gì đến các thành viên và cả những cá nhân, tổ chức đang ấp ủ ý định tham gia mô hình hợp tác xã?
Tôi khẳng định: Hợp tác xã là một mô hình bền vững và an toàn cho cộng đồng. Để thành công, các hợp tác xã cần phải thay đổi tư duy, không chỉ là sản xuất mà phải biết làm thương mại và có những người có năng lực, trình độ chuyên môn cao tham gia. Với vai trò của mình, Liên minh Hợp tác xã Việt Nam đang nỗ lực đổi mới, thậm chí xem xét việc nâng cấp thành một tổ chức kinh tế vì cộng đồng để hỗ trợ các hợp tác xã tốt hơn. Chúng ta hãy cùng nhau xây dựng một hệ sinh thái hợp tác xã phong phú, để hợp tác xã không chỉ là trụ cột của nền kinh tế, mà còn là cái nôi nuôi dưỡng những tập đoàn kinh tế vững mạnh trong tương lai, góp phần tích cực vào sự phát triển chung của đất nước.
Trân trọng cảm ơn bà!
