Quá trình liên tục tháo gỡ rào cản, mở rộng không gian tự do kinh doanh và từng bước tiệm cận với các chuẩn mực pháp lý tiến bộ của nền kinh tế thị trường hiện đại đã, đang đóng vai trò quan trọng trong việc khơi thông nguồn lực xã hội, khuyến khích tinh thần khởi nghiệp và tạo lập môi trường kinh doanh thuận lợi cho doanh nghiệp Việt Nam, đặc biệt là khu vực kinh tế tư nhân.
LUẬT DOANH NGHIỆP 1999: BƯỚC NGOẶT MANG TÍNH LỊCH SỬ
Ra đời trong bối cảnh Việt Nam đang đẩy mạnh cải cách kinh tế sau hơn một thập kỷ thực hiện Đổi mới, Luật Doanh nghiệp năm 1999 là một bước tiến mang tính cách mạng trong tư duy quản lý nhà nước về kinh doanh. Trước đó, hoạt động của doanh nghiệp tư nhân phải chịu sự điều chỉnh của nhiều văn bản pháp lý rời rạc, với nhiều giấy phép con, thủ tục hành chính phức tạp và tư duy kiểm soát chặt chẽ. Người dân muốn kinh doanh phải “xin phép”, và việc thành lập doanh nghiệp gần như là “đặc quyền”.
Với Luật Doanh nghiệp 1999, lần đầu tiên, quyền tự do kinh doanh được công nhận như một quyền hiến định, được luật hóa một cách rõ ràng. Tinh thần “người dân được quyền kinh doanh những gì mà pháp luật không cấm” bắt đầu được thể hiện trong thực tiễn. Đây là một bước đột phá lớn, khi luật này đã thống nhất các hình thức doanh nghiệp dân doanh trước đó vào một khuôn khổ pháp lý chung, đơn giản hóa thủ tục đăng ký kinh doanh và trao quyền nhiều hơn cho doanh nghiệp. Điều này đã tạo ra một làn sóng thành lập doanh nghiệp chưa từng có trong lịch sử Việt Nam. Và trở thành minh chứng sống động cho sức mạnh của tư duy cải cách và vai trò của pháp luật trong việc giải phóng năng lực xã hội.
LUẬT DOANH NGHIỆP 2005: TIẾN THÊM MỘT BƯỚC TRONG CẢI CÁCH THỂ CHẾ
Kế thừa và phát triển tinh thần cải cách từ Luật 1999, lần đầu tiên, một đạo luật thống nhất được ban hành để điều chỉnh cả doanh nghiệp nhà nước và doanh nghiệp tư nhân, thể hiện rõ hơn tư duy bình đẳng giữa các thành phần kinh tế - một nguyên tắc quan trọng trong nền kinh tế thị trường.
Luật Doanh nghiệp năm 2005 mở rộng quyền tự do kinh doanh, giảm bớt điều kiện kinh doanh và thủ tục hành chính, đồng thời khẳng định nguyên tắc “doanh nghiệp có quyền kinh doanh những gì mà pháp luật không cấm”. Đây chính là một bước tiến trong nhận thức của Nhà nước về vai trò và quyền của người dân trong hoạt động kinh tế.
Một điểm đáng chú ý nữa, Luật Doanh nghiệp 2005 đã đặt nền móng cho tư duy “hậu kiểm” - tức là Nhà nước không can thiệp quá sâu vào giai đoạn thành lập doanh nghiệp, mà sẽ tập trung vào việc giám sát sau khi doanh nghiệp đi vào hoạt động. Bước chuyển biến quan trọng này giúp giảm thiểu sự tùy tiện trong phê duyệt hành chính và tạo điều kiện thuận lợi hơn cho khởi sự kinh doanh.
LUẬT DOANH NGHIỆP 2015: HƯỚNG TỚI MÔI TRƯỜNG KINH DOANH THUẬN LỢI HƠN
Luật Doanh nghiệp 2015 được ban hành trong bối cảnh Việt Nam đang hội nhập mạnh mẽ vào nền kinh tế khu vực và toàn cầu. Tư duy “kiến tạo phát triển” bắt đầu được nhấn mạnh, và áp lực cải cách đến từ nhu cầu cạnh tranh quốc tế ngày càng lớn. Luật Doanh nghiệp 2015 vì vậy không chỉ tiếp tục nới rộng quyền tự do kinh doanh, mà còn chuyển mạnh sang tư duy “phục vụ doanh nghiệp” với việc bãi bỏ hàng loạt điều kiện kinh doanh bất hợp lý, đơn giản hóa thủ tục thành lập doanh nghiệp và ghi nhận rõ hơn vai trò của doanh nghiệp tư nhân trong nền kinh tế. Luật cũng lần đầu tiên hợp nhất mã số doanh nghiệp với mã số thuế, giảm đáng kể gánh nặng hành chính cho doanh nghiệp.
Tư duy quản lý chuyển từ “tiền kiểm sang hậu kiểm” tiếp tục được khẳng định, với việc Nhà nước chỉ can thiệp khi có dấu hiệu vi phạm pháp luật. Từ đó, góp phần tạo lập môi trường kinh doanh minh bạch, ổn định và có tính dự báo cao - những yếu tố then chốt để thúc đẩy đầu tư và sáng tạo.
LUẬT DOANH NGHIỆP 2020, SỬA ĐỔI 2025: HƯỚNG TỚI CHUẨN MỰC QUỐC TẾ VÀ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG
Không chỉ dừng lại ở việc tháo gỡ rào cản, Luật Doanh nghiệp 2020, sửa đổi gần nhất năm 2025 còn hướng tới việc nâng cao trách nhiệm xã hội, minh bạch hóa hoạt động doanh nghiệp và tiệm cận với thông lệ quốc tế.
Một số điểm nổi bật bao gồm tăng cường trách nhiệm của người quản lý doanh nghiệp, thúc đẩy quản trị doanh nghiệp tốt, và cải thiện cơ chế bảo vệ quyền lợi của cổ đông và nhà đầu tư, lưu giữ và công bố thông tin về chủ sở hữu hưởng lợi. Luật cũng tiếp tục tinh thần “pháp luật không cấm thì được làm”, hạn chế đến mức thấp nhất các quy định can thiệp hành chính không cần thiết.
Đặc biệt, trong bối cảnh Việt Nam hướng tới mục tiêu phát triển bền vững và chuyển đổi xanh, Luật Doanh nghiệp 2020 đã mở đường cho các loại hình doanh nghiệp có trách nhiệm xã hội cao hơn, như doanh nghiệp xã hội, doanh nghiệp sáng tạo, doanh nghiệp có cam kết bảo vệ môi trường. Đây là một bước tiến phù hợp yêu cầu phát triển mới, trong đó doanh nghiệp không chỉ là công cụ tạo ra lợi nhuận, mà còn là đối tác đồng hành cùng Nhà nước vì sự phát triển chung.
Hành trình xây dựng và điều chỉnh Luật Doanh nghiệp Việt Nam từ năm 1999 đến nay là một minh chứng sống động cho quá trình chuyển đổi tư duy quản lý nhà nước từ “xin-cho” sang “phục vụ-kiến tạo”.
TƯ DUY QUẢN LÝ MỚI: TỪ KIỂM SOÁT SANG KIẾN TẠO
Nhìn lại hành trình 26 năm xây dựng và điều chỉnh Luật Doanh nghiệp, có thể thấy rõ sự chuyển đổi mang tính nền tảng trong tư duy quản lý nhà nước. Nghị quyết số 68-NQ/TW của Bộ Chính trị về phát triển khu vực kinh tế tư nhân tiếp tục nêu rõ quan điểm “thực sự coi kinh tế tư nhân là một động lực quan trọng nhất của nền kinh tế”, đồng thời yêu cầu “triệt để từ bỏ tư duy không quản được thì cấm, chuyển sang tư duy quản lý rủi ro, hậu kiểm”.
Sự thay đổi về tư duy không chỉ là khẩu hiệu, mà đã được thể chế hóa rõ ràng trong các phiên bản của Luật Doanh nghiệp và các văn bản pháp lý liên quan. Điều này cho thấy một sự đồng thuận ngày càng cao trong hệ thống chính trị về vai trò của doanh nghiệp tư nhân và sự cần thiết phải đổi mới quản lý nhà nước theo hướng hiện đại, minh bạch và hiệu quả hơn.
Trong bối cảnh đất nước đang bước vào giai đoạn phát triển mới với nhiều cơ hội và thách thức, việc tiếp tục hoàn thiện luật pháp, thể chế và tư duy quản lý là điều kiện tiên quyết để Việt Nam khai thác hết tiềm năng của khu vực kinh tế tư nhân. Do đó, Luật Doanh nghiệp không chỉ là một văn bản pháp lý, mà còn là tấm gương phản chiếu cách Nhà nước nhìn nhận và đối xử với doanh nghiệp, với người dân - những chủ thể trung tâm của quá trình phát triển.
Để tiếp tục phát huy vai trò của doanh nghiệp trong xây dựng nền kinh tế hiện đại, cần duy trì và thúc đẩy mạnh mẽ hơn nữa tinh thần “kiến tạo phát triển” của Nhà nước. Điều này đòi hỏi sự đổi mới toàn diện, không chỉ ở cấp Trung ương mà còn ở từng cấp chính quyền địa phương - nơi trực tiếp thực thi chính sách và tiếp xúc với doanh nghiệp.
Thêm nữa, cải cách thể chế, đặc biệt là trong lĩnh vực kinh doanh, không thể chỉ dừng ở việc sửa luật một cách hình thức. Cần có sự chuyển đổi thực chất trong tư duy và hành động của đội ngũ cán bộ, công chức - từ người “kiểm soát” sang người “đồng hành”; từ tư duy “quản lý bằng mệnh lệnh” sang tư duy “quản lý bằng luật pháp và minh bạch hóa thông tin”. Ngoài ra, cũng cần xây dựng cơ chế đánh giá, giám sát độc lập việc thực thi pháp luật, để bảo đảm những quy định tiến bộ trong Luật Doanh nghiệp không bị vô hiệu hóa bởi những rào cản hành chính hay sự vận dụng tùy tiện trong thực tiễn.
Trong bối cảnh toàn cầu đang chuyển dịch nhanh chóng về công nghệ, môi trường và cấu trúc chuỗi giá trị, việc tạo dựng một hệ sinh thái pháp lý và thể chế linh hoạt, hiện đại, thân thiện với đổi mới sáng tạo càng trở nên cấp bách. Luật Doanh nghiệp vì thế cần tiếp tục đóng vai trò là “kim chỉ nam” cho các cải cách tiếp theo - không chỉ để tạo thuận lợi cho doanh nghiệp, mà còn để củng cố lòng tin của người dân vào hệ thống pháp luật và Nhà nước pháp quyền.
Sự thay đổi của Luật Doanh nghiệp qua các thời kỳ cũng là biểu hiện của sự trưởng thành trong tư duy quản lý nhà nước. Đó là quá trình học hỏi, điều chỉnh và thích nghi không ngừng để phù hợp yêu cầu của thực tiễn và kỳ vọng của xã hội. Và trên hết, đó là sự thể hiện của một Nhà nước ngày càng hiểu rõ vai trò của mình trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa hiện đại - vai trò của người kiến tạo, người đồng hành và người bảo vệ quyền tự do kinh doanh chính đáng của người dân.
