Lo lắng từ những đồng thu nhập bấp bênh
Một sáng sớm ở chợ Nghĩa Tân (Hà Nội), bà Nguyễn Thị Hồng - tiểu thương bán hàng khô đã hơn 20 năm nay, vừa gói hàng vừa thở dài khi nhắc đến chuyện thuế. Với bà, thu nhập phụ thuộc hoàn toàn vào việc chợ búa từng ngày, có hôm bán được vài trăm nghìn đồng, nhưng cũng có ngày vắng khách đến mức chỉ lãi đủ bữa cơm. Nghe nói sắp áp thuế 17% trên phần thu nhập, bà lo lắng: “Nếu thuế cao thế này thì tiểu thương nhỏ như tôi xoay sao nổi?”.
Cách đó không xa, trong một cửa hàng thời trang rộng rãi, anh Tuấn - chủ shop có doanh thu vài tỷ đồng mỗi năm lại nghĩ khác. Với anh, cách tính thuế 17% trên thu nhập ròng có khi còn tiện hơn. Trước đây, việc chứng minh chi phí, kê khai từng khoản hợp lệ rất phiền toái. Nếu giờ chỉ cần minh bạch doanh thu và chi phí, nộp 17% phần còn lại, anh thấy hợp lý và “dễ thở” hơn.
Hai thái cực trái ngược giữa một tiểu thương chợ truyền thống và một chủ cửa hàng lớn minh họa rõ ràng tác động khác biệt của chính sách. Người thu nhập bấp bênh lo bị siết, trong khi hộ kinh doanh quy mô lớn lại coi đây là cơ hội để đơn giản hóa nghĩa vụ thuế.
Theo Bộ Tài chính, thay đổi cơ chế thuế lần này nhằm đưa hộ kinh doanh tiến gần hơn tới chuẩn mực của thuế thu nhập cá nhân, đồng thời hạn chế những bất cập trong cách tính khoán vốn tồn tại nhiều năm. Hộ kinh doanh hiện chiếm hơn 5 triệu đơn vị trên cả nước, đóng góp khoảng 30% GDP và gần 15% nguồn thu ngân sách.
Ông Nguyễn Văn Phụng, nguyên Vụ trưởng Quản lý thuế doanh nghiệp lớn từng nhấn mạnh rằng, cơ chế khoán khiến hộ có doanh thu lớn đôi khi lại nộp ít hơn thực tế, trong khi hộ kinh doanh nhỏ cảm thấy bị áp lực. Theo ông, việc tính theo tỷ lệ thu nhập sẽ công bằng hơn, ai kinh doanh nhiều nộp nhiều, ai ít nộp ít.
Nhưng không ít chuyên gia băn khoăn về con số 17%. TS Nguyễn Minh Phong phân tích rằng mức này gần với thuế thu nhập doanh nghiệp phổ biến (20%), trong khi hộ kinh doanh lại không có bộ máy kế toán bài bản và thường xuyên chịu biến động thị trường. Nếu áp dụng cứng nhắc, rất dễ khiến các hộ kinh doanh nhỏ chùn bước, thu hẹp hoạt động hoặc thậm chí tìm cách “lách” để tồn tại.
Kinh nghiệm quốc tế cho thấy nhiều quốc gia áp dụng thuế nhẹ nhàng hơn cho hộ kinh doanh. Ở Thái Lan, mức cao nhất chỉ 15% theo biểu lũy tiến. Indonesia áp dụng 0,5% trên doanh thu đối với hộ dưới ngưỡng quy định. Nếu so sánh, mức 17% tại Việt Nam được cho là khá cao, có thể làm giảm động lực khởi sự kinh doanh.
Nỗi lo “một chiếc áo cho mọi người”
Điểm khó nhất nằm ở chỗ hộ kinh doanh không đồng nhất. Một người bán bún trong ngõ, doanh thu vài triệu đồng mỗi tháng, khác xa với một hộ vận hành chuỗi cửa hàng thời trang hay siêu thị mini. Một chính sách duy nhất rất khó bao quát hết những khác biệt này.
Một cán bộ thuế ở Hà Nội thừa nhận, hộ nhỏ thì thu nhập bấp bênh, rủi ro cao, trong khi hộ lớn thường có hệ thống quản lý tốt hơn. Chính sách muốn hiệu quả cần vừa rõ ràng vừa linh hoạt, nếu không dễ rơi vào tình trạng “một chiếc áo cho mọi người” có người mặc vừa, có người thấy quá chật.
Nỗi lo này càng lớn khi nhiều hộ kinh doanh nhỏ hiện nộp thuế khoán ở mức khá thấp. Nếu đột ngột chuyển sang mức 17% thu nhập, họ sẽ chịu gánh nặng lớn, trong khi hộ kinh doanh lớn lại hưởng lợi nhờ việc đơn giản hóa thủ tục.
Chuyên gia Nguyễn Minh Phong nhấn mạnh, chính sách thuế không chỉ nhằm tăng thu ngân sách mà còn phải nuôi dưỡng nguồn thu. “Nếu đánh thuế khiến hộ nhỏ teo tóp dần thì lâu dài ngân sách cũng thiệt, vì mất đi một lực lượng đóng góp đông đảo”, ông phân tích.
Phân bậc và hiện đại hóa quản lý
Trước nhiều băn khoăn, một hướng tiếp cận dung hòa được nhiều chuyên gia ủng hộ là phân loại hộ kinh doanh theo quy mô. Ông Nguyễn Văn Được, Tổng Giám đốc Công ty TNHH Kế toán và tư vấn thuế Trọng Tín (Trọng Tín Tax) cho rằng, đề xuất thuế 17% lợi nhuận phù hợp với tư duy quản lý mới, nhưng không nên áp đồng loạt.
Ông Được đề xuất chia hộ kinh doanh thành hai nhóm. Nhóm có doanh thu vượt ngưỡng sẽ áp dụng mức 17% trên thu nhập tính thuế, hoạt động buộc phải vận hành minh bạch như doanh nghiệp. Nhóm kinh doanh nhỏ doanh thu dưới ngưỡng tiếp tục tính theo phương pháp hiện hành - tức nộp thuế theo tỷ lệ % doanh thu và chỉ cần hóa đơn điện tử kết nối cơ quan thuế. “Mức doanh thu bao nhiêu để áp dụng cách tính nào sẽ do Chính phủ quy định sau”, ông nói.
Trọng Tín Tax cũng từng kiến nghị chi tiết hơn với bốn nhóm. Theo đó, hộ có doanh thu dưới một tỷ đồng sẽ được miễn thuế, không bắt buộc dùng hóa đơn điện tử. Nhóm doanh thu nhỏ và vừa nộp thuế trực tiếp trên doanh thu, dùng hóa đơn từ máy tính tiền mà không cần kế toán. Nhóm lớn hơn sẽ kê khai thuế theo phương pháp khấu trừ, đồng nghĩa phải lập sổ sách và thực hiện chế độ kế toán như doanh nghiệp.
Cách tiếp cận này, theo ông Được, vừa bảo đảm ngân sách thu đúng thu đủ, vừa công bằng trong kinh doanh. Hộ nhỏ không bị đẩy vào áp lực kế toán phức tạp, trong khi hộ lớn phải minh bạch, qua đó tạo cơ hội để từng bước chuyên nghiệp hóa.
TS Nguyễn Minh Phong đồng tình và cho rằng cần có lộ trình để hộ nhỏ nâng dần năng lực quản lý. Chính sách thuế nếu được thiết kế như một bệ đỡ, sẽ giúp hàng triệu hộ kinh doanh chuyển mình thành doanh nghiệp trong tương lai, thay vì trở thành gánh nặng buộc họ phải co cụm.
Ngoài phân bậc, các chuyên gia cũng nhấn mạnh phải hiện đại hóa quản lý thuế. Khi giao dịch không dùng tiền mặt, hóa đơn điện tử và dữ liệu ngân hàng được kết nối, việc xác định thu nhập sẽ minh bạch và khách quan. Khi đó, mức thuế nào cũng dễ được chấp nhận hơn vì dựa trên số liệu cụ thể.
Thuế 17% đối với hộ kinh doanh không chỉ là con số kỹ thuật mà còn là phép thử niềm tin giữa người dân và chính sách. Một chính sách thuế hợp lý sẽ giúp ngân sách bền vững hơn, đồng thời tạo môi trường cạnh tranh công bằng, nuôi dưỡng động lực kinh doanh. Nhưng nếu thiếu sự phân bậc và linh hoạt, rất dễ khiến hàng triệu hộ kinh doanh nhỏ - vốn chiếm phần lớn trong khu vực kinh tế rơi vào tình cảnh khó khăn, từ đó phản tác dụng.
