Hơn 5 năm qua, Viên Hồng Quang miệt mài trên hành trình phục chế và tìm lại mầu sắc của tư liệu ảnh, phim tài liệu lịch sử đen trắng, kết quả của việc anh tự nghiên cứu mô hình học sâu (Deep Learning)… Khoảng 4.000 tư liệu số hóa trởnên gần gũi người xem hơn sau khi được anh “đánh thức” từ những gam mầu đen trắng cũ xưa.
Tháng 5/2020, đúng dịp kỷ niệm 130 năm Ngày sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh (19/5/1890 - 19/5/2020), Viên Hồng Quang công bố những tác phẩm đầu tiên như một nén tâm hương dâng lên Người bằng chính ngôn ngữ của hình ảnh.
Thời điểm đầu tiên, anh bắt đầu từ những bức ảnh đen trắng, rồi lên ý tưởng và thử nghiệm với một vài giây ngắn ngủi của thước phim đen trắng cũ kỹ do anh tự phục chế. Những khoảnh khắc bỗng hiện về sống động, chân thực đến nao lòng, khiến người xem không khỏi ngỡ ngàng. Đó là thao tác kỹ thuật, cũng là trải nghiệm cảm xúc sâu sắc trong lặng lẽ của một người trẻ mang lòng yêu lịch sử, khao khát được tái hiện một phần ký ức dân tộc bằng công nghệ của thời đại.
Một trong những dấu mốc quan trọng mở đầu hành trình ấy là bộ phim mầu đầu tiên do anh phục dựng: Phim về Đại tướng Võ Nguyên Giáp tại Algeria ngày 7/1/1976. Cũng từ đó, anh tiếp tục lần theo những tư liệu quý hiếm, như phục dựng cuộc phỏng vấn Chủ tịch Hồ Chí Minh do đoàn làm phim Pháp thực hiện năm 1966 - những thước phim chưa được đông đảo công chúng trong nước biết đến.
Dự án phục chế phim tài liệu ngắn đầu tiên mang tên Thế giới của bé Khoa, bộ phim tài liệu ngắn hoàn thiện vào đầu năm 2021 kể về tuổi thơ của nhà thơ Trần Đăng Khoa đã mở ra cho Quang một cánh cửa khác: Gặp gỡ nhà văn, đạo diễn Xuân Phượng.
Từ sự kết nối tình cờ ấy, anh tìm thấy một điểm tựa tinh thần quý giá từ người phụ nữ từng đi cùng những đoàn làm phim xuyên qua chiến tranh, chứng kiến và lưu giữ những thước phim lịch sử được ghi lại bằng cả mạng sống và lòng tin son sắt. Nhiều câu chuyện, trải nghiệm và chiêm nghiệm từ cuộc đời riêng được bà gửi đến anh qua bao dòng tin nhắn, đã động viên anh đi qua khoảng thời gian khó khăn nhất, tiếp thêm cho anh động lực để bền bỉ bước tiếp, trên con đường tái sinh hồi ức.
Từ những đoạn phim vài phút, Viên Hồng Quang đã bước vào thể loại tài liệu dài với một bộ phim thời lượng 45 phút về chuyến đi Thái Nguyên năm 1968, nơi một đoàn làm phim Pháp phỏng vấn Thượng tướng Chu Văn Tấn. Và phải kể đến Vĩ tuyến 17 - Chiến tranh nhân dân của đạo diễn Joris Ivens, thời lượng 1 giờ 57 phút. Không dừng lại ở việc “tô mầu”, năm 2024, nhân kỷ niệm 70 năm tiếp quản Thủ đô, anh tiếp tục “tái tạo mầu tự nhiên” cho phim Hà Nội trong mắt ai của đạo diễn Trần Văn Thủy; bộphim được quay bằng phim mầu ORWO từđầu những năm 1980.
Viên Hồng Quang tâm niệm, mỗi khung hình được làm lại là kết quả của kỹ thuật nhưng hơn hết là sự lắng nghe ký ức, lịch sử và cả cảm xúc của những con người đã khuất. Chính cái cảm giác tò mò: “Đây là gì?”, “chuyện gì đã xảy ra?”… sẽ trở thành động lực để thế hệ hôm nay đến gần hơn với lịch sử bằng câu chuyện sống động sau mỗi khung hình, thước phim.
Nhìn ra thế giới, trước khi thực hiện dự án Lịch sử thường thức, anh đã được biết đến series phim tài liệu nổi tiếng They Shall Not Grow Old (tạm dịch: Họ sẽ không già đi, đạo diễn Peter Jackson, năm 2018), trong đó có những thước phim về Thế chiến thứ nhất từ năm 1914-1918 được tô mầu. Khi mới chỉ xem trailer phim đó, Quang đã nghĩ: “Họ làm được, tại sao ta không thử?”.
Một thí dụ tiêu biểu về sự công phu và tôn trọng ký ức của Viên Hồng Quang trong công việc này là dự án phục dựng và tô mầu hình ảnh bức bích họa của họa sĩ người Pháp Victor Tardieu trên tường giảng đường Đại học Y Dược Đông Dương cũ, nay là Trường đại học Khoa học tự nhiên, Đại học Quốc gia Hà Nội. Bức ảnh chụp khi tranh đang trong quá trình hoàn thiện là ảnh đen trắng, quý giá ởđiểm có đầy đủ bút tích của vị tác giả; ông nguyên là hiệu trưởng đầu tiên của Trường Mỹ thuật Đông Dương (nay là Trường đại học Mỹ thuật Việt Nam).
Trước thử thách ấy, các cộng sự trong dự án cùng Viên Hồng Quang đã bắt đầu “khảo cổ” hình ảnh. Nhờ đó, hàng trăm hình ảnh nhân vật trong tranh được “giải mã”, từng gam mầu được đặt ra, kiểm chứng, bàn thảo nhiều lần. Hành trình phục dựng kéo dài hằng tháng với hàng trăm chi tiết.
Sau khi hoàn thành, bức tranh được giới thiệu một cách trang trọng tại Lễ hội Thiết kế sáng tạo 2024, thêm một lần khẳng định việc phục chế phải là hành trình nghiên cứu khoa học nghiêm túc của người thực hiện, với tấm lòng thành kính trước lịch sử.
Không phải ai cũng đủ kiên nhẫn để theo đuổi công việc mà từng đường nét, chi tiết đều đòi hỏi sự công phu đểxác tín đến vậy. Viên Hồng Quang lựa chọn không vì kinh tế, tiếng tăm mà bởi trước một bức ảnh đã “sống lại”, nghe tiếng thổn thức của những người cao tuổi khi nhìn, chạm vùng ký ức, anh thấy mình đúng hướng.
Có lần, anh mang bộ phim tài liệu Vĩ tuyến 17 - Chiến tranh nhân dân đã được xử lý về chiếu tại chính mảnh đất Vĩnh Linh, nơi bộ phim từng được khởi quay cách đây hơn nửa thế kỷ. Khi màn hình khép lại, cả hội trường lặng đi, rồi bất ngờ đồng loạt đứng dậy vỗ tay.
Giữa âm vang xúc động, anh ngoái nhìn, thấy rõ những giọt nước mắt của các nhân chứng lịch sử. Bao mệt mỏi, căng thẳng dường như trôi theo tiếng thở phào, anh lại được tiếp thêm động lực, cặm cụi biên tập tư liệu, chuyển ngữ, thuyết minh, tô mầu, bổ sung từng mảnh còn thiếu của các câu chuyện lịch sử.
Từng có những tháng ngày, Viên Hồng Quang nhọc nhằn giữ lửa đam mê với đời. Giai đoạn 2021- 2024, anh sống dưới mức nghèo, có lúc bị lừa hết sạch tiền, trong túi chỉ còn đúng 80 nghìn đồng vào chiều 28 Tết. Giữa lúc người người tất bật sắm sửa đón năm mới, anh một mình vẫn cặm cụi hoàn thiện nốt bộ phim đang dang dở, như cách níu giữ chính mình giữa nỗi bấp bênh.
Cũng trong những năm tháng ấy, anh đã gặp những con người mang trái tim lớn, như bà Xuân Phượng, các thành viên gia đình GS Tôn Thất Tùng, GS Hồ Đắc Di... Họ đã lặng lẽ động viên anh bằng cả tình cảm, sự sẻ chia với cái nắm tay, món tiền nhỏ đúng lúc và niềm tin dịu dàng: “Cháu cứ vững vàng, tiếp tục đi”. Anh còn nhớrõ, sinh thời, phu nhân của bác sĩ Tôn Thất Tùng trong khi ngồi xem lại những thước phim xưa, đôi mắt bà ánh lên: “Ngày ấy… đúng là như thế”.
Bà Hồ Thể Lan, con gái GS Hồ Đắc Di, đã lặng người khi nhìn lại những bức ảnh cha mình từng xuất hiện, sống động, chúng bất chợt gợi nhiều ký ức tưởng đã vùi sâu trong tiềm thức của bà. Phục chế đâu chỉ là làm lại ảnh cũ hay phim cũ. Đó còn là cách đểgọi những ký ức về với hiện tại…
Dự định tiếp theo của anh là tiếp tục nghiên cứu và thực hiện lại hình ảnh cho bộ phim tài liệu Việt Nam, thực hiện năm 1954, của đạo diễn Xô-viết Roman Karmen (1906-1978) và bộphim điện ảnh Ván bài lật ngửa. Viên Hồng Quang tâm niệm, ký ức vẫn đang thở, đang đập, trong từng tấm ảnh, từng thước phim, từng ánh mắt, chỉ cần ta đủ kiên nhẫn và thành tâm để lắng nghe.
