Bí mật của thịnh vượng

Và nhờ công trình nghiên cứu về cách đổi mới sáng tạo và những tiến bộ công nghệ - các tác nhân quan trọng thúc đẩy sự phát triển bền vững, Joel Mokyr (ảnh bên) đã trở thành một trong ba nhà khoa học kinh tế đoạt giải Nobel năm nay.

Niềm đam mê mãnh liệt

"Tôi thật sự đã mở máy tính để xem ai là người chiến thắng giải Nobel năm nay, vì tò mò. Và tôi nhận được một email chúc mừng. Tôi đã nghĩ: Hôm nay có phải ngày sinh nhật mình đâu nhỉ? Thêm nữa, có một cuộc gọi nhỡ trên điện thoại của tôi với đầu số đến từ Thụy Điển. Và rồi, tôi dần nhận thức được chuyện gì đang xảy ra", Joel Mokyr chia sẻ.

Sáng chủ nhật ấy, Mokyr đang ở căn nhà nghỉ dưỡng của mình ở phía tây Michigan với người vợ Margalit, chuẩn bị hành lý để trở về Illinois. Chỉ một lúc sau, Mokyr nhận được lời chúc mừng từ khắp nơi trên thế giới, từ sinh viên, đồng nghiệp, bạn học cấp 3, thậm chí cả thị trưởng thành phố Haifa (Israel) - nơi ông lớn lên.

Cuộc đời Joel Mokyr là những tháng ngày say mê tìm hiểu lịch sử công nghiệp hóa. Theo ông, ba điều kiện để thoát khỏi trì trệ là: kiến thức hữu ích, năng lực cơ khí và thể chế mở. Ba chân kiềng đó góp phần xây dựng một xã hội tôn trọng lý trí, trao thưởng công khai, sửa sai nhanh chóng, bình tĩnh đón nhận những thứ mới mẻ, dù chúng sẽ phá bỏ thói quen xưa cũ. Đó cũng là những điều kiện tiên quyết cho sự tăng trưởng kinh tế bền vững.

Joel Mokyr lớn lên giữa những đứt gãy. Ông sinh ra ở Hà Lan, là con của những người Do Thái sống sót sau thảm họa diệt chủng Holocaust. Chín tuổi, ông chuyển đến Israel. Khi được yêu cầu lựa chọn chuyên ngành tại Đại học Hebrew ở Jerusalem, Mokyr đã chọn lịch sử và kinh tế học ngay từ đầu. Tới khi chuyển đến Đại học Yale (Mỹ), ông vẫn khẳng định muốn theo đuổi ngành lịch sử kinh tế, bởi niềm đam mê với quá khứ chưa bao giờ vơi cạn.

"Joel rất khác so với các nghiên cứu sinh thời đó. Hầu hết chúng tôi đều loay hoay vài năm trước khi quyết định chuyên ngành, nhưng anh ấy đã sớm hạ quyết tâm trở thành một nhà sử học kinh tế. Sở thích nghiên cứu của Mokyr cực kỳ nhất quán. Anh ấy đã tập trung ngay từ đầu, biết rõ mình muốn gì, và anh ấy đã làm được", Richard Levin, nguyên Hiệu trưởng Đại học Yale, và cũng là bạn cùng lớp trong chương trình tiến sĩ của Mokyr, hồi tưởng.

Như Mokyr chia sẻ, sau khi lắng nghe Giáo sư Emmanuel Sivan giảng dạy trong lớp lịch sử, ông đã gọi điện để nói với mẹ rằng bản thân mình muốn trở thành người giống như thầy Sivan.

"Điều này phù hợp với tôi. Bởi, khi là một giáo sư đại học, về cơ bản bạn không có sếp, và bạn cũng chẳng phải sếp của ai cả. Không ai bảo tôi phải dạy gì trong lớp, và chắc chắn cũng không ai bảo tôi phải nghiên cứu về chủ đề gì", Mokyr nhận định.

Trước khi được trao giải Nobel kinh tế, Mokyr từng được vinh danh là Nghiên cứu viên xuất sắc của Hiệp hội Kinh tế Hoa Kỳ năm 2018, được trao Giải thưởng Balzan Quốc tế danh giá cho công trình đột phá về lịch sử kinh tế châu Âu và nguồn gốc của sự thay đổi công nghệ, hay Giải thưởng Heineken về lịch sử của Viện Hàn lâm Khoa học Hoàng gia Hà Lan.

Dù đã có rất nhiều danh hiệu, Mokyr vẫn không có kế hoạch nghỉ hưu. Ông luôn tràn đầy ý tưởng. Trong căn phòng làm việc của mình, ông vừa nghe nhạc Beethoven, vừa viết tiếp các cuốn sách nghiên cứu.

Mới nhất, cuốn "Hai con đường dẫn đến thịnh vượng: Văn hóa và thể chế ở Trung Quốc và châu Âu, 1000-2000", dự kiến ​​được Nhà xuất bản Đại học Princeton xuất bản vào tháng 11/2025. Cuốn sách tập trung vào việc những thay đổi văn hóa lâu dài ở hai nền văn minh đã quyết định những quỹ đạo kinh tế rất khác nhau, qua nhiều thời đại.

Vị giáo sư gần gũi

Espin Sánchez, nhà sử học kinh tế đã hoàn thành luận án của mình vào năm 2014 dưới sự hướng dẫn của Mokyr nhấn mạnh: "Nếu bạn hỏi tôi, ngay cả khi những đóng góp học thuật của ông xứng đáng được trao giải Nobel, tôi vẫn nghĩ rằng, đóng góp chính của Joel Mokyr cho thế giới là đào tạo nên lớp kế cận tài ba. Thầy đã truyền cảm hứng và hướng dẫn chúng tôi thực hiện nghiên cứu, qua đó hiểu thêm về thế giới chúng ta đang sống, để rồi nỗ lực làm những điều tốt giúp đỡ mọi người". Rất nhiều người trong số những nghiên cứu sinh của thầy, giờ đã nắm giữ những vị trí lãnh đạo cao cấp trên thế giới.

Sự kết hợp giữa tính nghiêm khắc và dễ gần của Joel Mokyr đã tạo nên một người thầy nổi tiếng trong mắt đồng nghiệp và sinh viên. Như nhận định của Giáo sư lịch sử Daniel Immerwahr, dù học thuật là nơi rất phân cấp, nhưng cũng là nơi mọi người quan tâm đến nhau "không phải với tư cách là người có chức danh, mà là người có kiến ​​thức". Rõ ràng, Giáo sư Joel Mokyr là tuýp người thứ hai.

Immerwahr khẳng định: "Mokyr là một trong những người thầy ảnh hưởng đến tôi nhiều nhất, không chỉ về hình thức và phương pháp nghiên cứu, mà còn vì những bất đồng quan điểm. Mokyr coi đây không chỉ là yếu tố cốt lõi đối với tinh thần đồng đội trong học thuật mà còn đối với sự đổi mới công nghệ mà ông nghiên cứu. Thảo luận cởi mở trước những bất đồng quan điểm, bất đồng chính kiến... cũng là động lực thúc đẩy sự đổi mới ở Anh và các nước châu Âu".

Tới khi được trao giải Nobel kinh tế, Mokyr đã đào tạo hơn 70 nghiên cứu sinh tiến sĩ. Ông đã nắm tay họ, để họ khóc trên vai mình và dịch những câu văn khó hiểu của họ sang tiếng Anh theo cách dễ hiểu hơn.

Như Joel Mokyr nhận định: "Thế giới hiện đại là minh chứng cho thấy khoa học và công nghệ có thể đưa chúng ta đi xa đến mức nào". Đó cũng là ý tưởng mà ông đã dành phần lớn sự nghiệp của mình để khám phá ■