Để nhìn lại những giá trị trường tồn trong phẩm cách con người Việt Nam, cổ vũ và phát huy sức mạnh nhân dân khi bước vào kỷ nguyên mới của đất nước, chúng tôi có cuộc trò chuyện với Giáo sư, Tiến sĩ Phạm Hồng Tung, nguyên Viện trưởng Việt Nam học và Khoa học phát triển, Đại học Quốc gia Hà Nội.
Tinh thần yêu nước là giá trị trường tồn
Thưa Giáo sư, chúng ta đang ở dấu mốc 80 năm kể từ Cách mạng Tháng Tám năm 1945. Từ mùa thu lịch sử ấy đã mở ra một kỷ nguyên mới, kỷ nguyên độc lập dân tộc. Ông có thể chia sẻ cảm nghĩ của mình về hành trình đặc biệt này của đất nước?
Sau nạn đói kinh hoàng từ mùa đông năm 1944 kéo dài đến gần nửa mùa hè năm 1945, khiến hơn hai triệu đồng bào bị chết đói, thì Cách mạng Tháng Tám diễn ra trong mùa thu lịch sử, và ngày Tết Độc lập 2/9/1945 đúng nghĩa là sự hồi sinh của dân tộc ta. Tôi có đọc lại bài báo của tác giả Tùng Hiệp đăng trên tờ báo Trung Bắc chủ nhật ra ngày 9/9/1945 có đoạn: “Đây, hôm nay là một ngày mồng một Tết Nguyên đán của dân Việt Nam, tuy hôm nay mới là 26/7 năm Ất Dậu. Nhưng ngày Độc lập này quả thật còn có vẻ Tết hơn một trăm ngày Tết khác!”.
Bài báo in trên một tờ báo của giới trí thức văn nghệ sĩ thời đó, có tiêu đề “Độc lập muôn năm! Muôn năm Độc lập!”, viết về không khí ở Hà Nội và cả nước trong ngày Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn Độc lập ở Quảng trường Ba Đình, khai sinh ra nước Việt Nam ngày nay. Tác giả miêu tả người dân Hà Nội đón Tết Độc lập như Tết Nguyên đán, như cách họ bao sái bàn thờ, chuẩn bị những lễ vật và thực hành nghi lễ cúng tế tổ tiên. Ngoài đường phố, người bán hàng cũng dễ tính hơn, bạn bè đến thăm chúc nhau và bỏ qua thù hận…
Qua những dòng ký sự đầy cảm xúc đó, cũng có thể thấy ý nghĩa sâu xa về những giá trị cốt lõi trong tính cách, tâm thức người Việt Nam. Và suốt 80 năm qua, giá trị tinh thần đó vẫn là ngọn lửa xuyên suốt, không bao giờ thay đổi, đó là tinh thần quốc gia, dân tộc bám rễ trong mọi ngõ ngách đời sống và trong tâm thức người Việt Nam ta. Và ở đó, lòng yêu nước chính là giá trị trường tồn…
Chủ tịch Hồ Chí Minh từng nói “Dân ta có một lòng nồng nàn yêu nước. Đó là truyền thống quý báu của ta”. Trong suốt thế kỷ 20, chính tinh thần yêu nước của nhân dân ta đã làm nên sức mạnh để dân tộc ta chiến thắng các thế lực ngoại xâm?
Không phải vì trải qua nhiều cuộc chiến tranh chống giặc ngoại xâm mà nhân dân ta mới có lòng yêu nước. Cội nguồn của tinh thần yêu nước đã được xác lập từ ba yếu tố nền tảng: kinh tế, xã hội và tâm linh. Đấy chính là tập quán trồng lúa nước, tạo ra sự quần canh, kinh tế nông nghiệp cố kết làng xã cộng đồng, tạo nên nền tảng nghìn năm của chủ nghĩa yêu nước. Sự cố kết làng xã từ thuở khai sơn lập địa, rồi đến sau này, kể cả lúc chiến tranh bom đạn, rồi thiên tai bão lũ đều bám đất, bám làng.
Ngay cả trong xã hội công nghệ hiện đại, tinh thần cố kết cộng đồng cao đó vẫn được thể hiện qua không gian khác. Có thể thấy, người Việt Nam hiện đại, dù đi đâu vẫn kết nối với nhau, có khi là qua một nền tảng mạng xã hội chẳng hạn, dù là nền tảng nào, không gian nào, vẫn là những cộng đồng gắn bó... gánh theo tên xã tên làng trong mỗi chuyến di dân. Về yếu tố tâm linh, đó là tâm lý cội nguồn, ý thức về một tổ tiên chung, đạo thờ cúng tổ tiên trong phạm vi cộng đồng dân tộc. Có lẽ cũng hiếm có một dân tộc nào có ngày Giỗ Quốc Tổ. Đó là yếu tố cốt lõi tâm linh của tinh thần yêu nước.
Như vậy, tinh thần yêu nước của nhân dân ta sản sinh từ những cộng đồng nhỏ và thuở nhà nước sơ khai, tinh thần yêu nước đó là tinh thần bảo vệ không gian sống, bảo vệ cộng đồng, nên khi có giặc ngoại xâm là nhất tề đứng lên chiến đấu… Những cuộc chiến tranh vĩ đại của nhân dân ta trong thế kỷ XX là minh chứng sâu sắc, mạnh mẽ cho điều đó.
Khát vọng sống làm nên một dân tộc kiên cường
Vậy điều gì là căn cốt trong đặc điểm tinh thần của người Việt Nam, theo Giáo sư?
Đó là khát vọng sống, khát vọng phát triển. Khát vọng sống ấy có từ thời nhà nước Văn Lang Âu Lạc, thể hiện qua những hình họa khắc trên mặt trống đồng, qua những huyền thoại, như câu chuyện sinh trăm trứng của Âu Cơ-Lạc Long Quân, truyện bánh chưng bánh dày rồi truyện của Mai An Tiêm, Chử Đồng Tử… tất cả đều thể hiện khát vọng sống vượt qua mọi nghịch cảnh.
Trong Bản Tuyên ngôn Độc lập, Chủ tịch Hồ Chí Minh nêu rõ quyền được sống là quyền đầu tiên trong các quyền: “quyền được sống, quyền tự do và mưu cầu hạnh phúc”.
Vì khát vọng sống đó, nên mới phải đánh giặc ngoại xâm, phải kiên gan chống chọi với thiên tai, thảm họa. Trở lại với Cách mạng Tháng Tám, nạn đói kinh hoàng cùng với ách áp bức nô lệ như đêm tối cùng cực chính là điều kiện ngoại cảnh thúc đẩy khát vọng sống bùng lên, thúc đẩy tinh thần cách mạng trào dâng như nước vỡ bờ…
Đó là giá trị cơ bản xác lập một đất nước ngay cả trong thời đại toàn cầu hôm nay. Không có quốc gia nào dù mạnh đến đâu có thể cướp mất quyền được sống của người dân ở một quốc gia-dân tộc khác.
Với đặc điểm địa-chính trị, lịch sử luôn đặt dân tộc Việt Nam trước những thử thách cam go cả về thiên tai, địch họa. Có phải chính vì thế mà tạo nên một dân tộc kiên cường, bất khuất, người dân sẵn sàng chịu đựng mọi hy sinh, gian khổ?
Đúng là người Việt rất kiên gan. Trong mọi hoàn cảnh khó khăn nhất, sự kiên cường và đức hy sinh gần như là vô hạn. Trong bom đạn chiến tranh, chết chóc, tôi đã thấy những người lính chiến đấu ngồi trong hầm, trên mặt đất rung chuyển vì đạn bom, sức ép làm máu chảy ra ở tai, ở mũi nhưng vẫn ôm chặt cây súng sẵn sàng lao về phía trước.
Ở phía hậu phương, những người phụ nữ trở thành Vọng phu sống, chờ chồng, chờ con suốt hàng chục năm đằng đẵng. Rồi thiên tai liên tục, người dân ở một đất nước mà “sáng chắn bão giông, chiều ngăn nắng lửa”. Sức chịu đựng và đức hy sinh vô bờ bến đó cũng chính là biểu hiện của khát vọng sống mạnh mẽ...
Cũng bởi chiến tranh liên miên, rồi thiên tai khắc nghiệt, vì khát vọng sống, khát vọng phát triển vươn lên mà người Việt Nam cũng rất cần cù, chịu khó. Bạn đã từng thấy những đồng bào người H’Mông kéo cái cày tay trên núi, gieo hạt vào hốc đá chưa? Cũng có thể nói, vị trí địa lý, hoàn cảnh lịch sử… là những yếu tố tác động trực tiếp làm nên đặc điểm tính cách của con người Việt Nam, như sự kiên cường, bất khuất, chăm chỉ, cần cù, đức hy sinh vô bờ bến, tinh thần không quản ngại khó khăn để vượt qua nghịch cảnh…
Người Việt Nam vốn cũng rất thông minh, trong mọi hoàn cảnh đều ứng biến rất linh hoạt. Các bạn trẻ tham gia các cuộc thi Olympic thế giới đều đoạt giải cao, đi học ở nước ngoài cũng đạt được thành tựu không thua kém những quốc gia có nền giáo dục tiên tiến khác. Đó cũng có thể nói là những thế mạnh để chúng ta phải biết dựa vào nhân dân để bảo vệ, xây dựng và phát triển đất nước.
Sự chuyển hóa và những thách thức
Ông từng đề cập đến “sự chuyển hóa của các giá trị truyền thống”, sự mai một những phẩm chất truyền thống tốt đẹp trong xã hội hiện đại. Sự chuyển hóa đó liệu có phải là những thách thức mà chúng ta phải đối mặt?
Đúng, là thách thức hằng ngày, hằng giờ. Chúng ta tự hào là con người Việt Nam với những tính cách, phẩm chất tốt đẹp trong lịch sử, thì chúng ta cũng phải đồng thời không được “ngủ quên trên chiến thắng”. Như tôi vừa nói ở trên, người Việt Nam có nhiều phẩm cách tốt đẹp, nhưng cũng có những hạn chế. Thậm chí, một số tính cách có thể là ưu thế của ngày hôm qua, thì hôm nay lại trở thành nhược điểm.
Thí dụ, chúng ta cần cù, chăm chỉ, chịu khó khi khó khăn. Nhưng khi “có của ăn của để” là lập tức sinh ra tâm lý thỏa mãn, lười nhác. Chúng ta chỉ tiết kiệm khi nghèo khổ, còn bây giờ, khi cái ăn cái mặc không còn là vấn đề nữa thì lại sinh ra tâm lý tiêu dùng phù phiếm. Tôi có những người bạn nước ngoài, những đồng nghiệp người Đức chẳng hạn, họ có thể dùng một cái túi xách cũ hàng chục năm trời, chưa hỏng là họ chưa thay thế. Họ cũng không so bì nhau về xe sang, điện thoại đời mới.
Còn một số người Việt Nam thì chạy theo cái đó như là chạy theo những giá trị bề ngoài. Rồi phẩm chất thông minh nhưng chỉ khéo léo khi giải quyết tình huống mà ít sáng tạo ở tầm mức dẫn đường…
Tính cách linh hoạt, tùy biến của người Việt Nam chúng ta rất hiệu quả trong chiến tranh, trong khắc phục đói nghèo, nhưng trong cuộc sống hiện đại, tính cách đó lại bộc lộ ở chỗ tranh thủ vượt đèn đỏ, kinh doanh thì trà trộn hàng giả, hàng kém chất lượng...
Chính những hạn chế cố hữu đó góp phần tạo ra một xã hội thiếu quy củ, kìm hãm sự phát triển.
Theo Giáo sư, đất nước đang bước vào kỷ nguyên mới với những sự thay đổi, tác động sâu sắc từ nhiều yếu tố, đòi hỏi cần có những con người Việt Nam mới như thế nào?
Như tôi vừa đề cập, nói cái hạn chế không phải để chế giễu, mà để con người Việt Nam hôm nay hiểu và khắc phục, nâng tầm mình lên, để biến cái cần cù, chăm chỉ, thông minh lên một tầm cao mới, làm ra những thành tựu lớn hơn… tạo ra những giá trị tiên phong.
So với ngày xưa, bây giờ cuộc sống khá hơn, thì mỗi ngày trôi qua, mỗi cá nhân phải tự nghĩ xem mình có đang bị tụt hậu không, mình có tùy tiện không, có bị nhiễm căn bệnh hình thức, ảo tưởng không? Chúng ta không chỉ yêu nước qua những bài ca, hay là mang áo đỏ sao vàng đi cổ vũ đội bóng dù điều đó rất xúc động, rất tự hào mà chúng ta còn cần yêu nước hằng ngày bằng cách giữ môi trường sống, mỗi ngày không đốt rác, không xả thải độc hại, không chặt cây phá rừng, không sản xuất và tiêu thụ hàng giả.
Lớn hơn thế, chúng ta phải nỗ lực hằng ngày để bồi đắp trí tuệ, chiếm lĩnh khoa học và công nghệ, tạo ra những sản phẩm mang tính vượt trội, vươn tầm thế giới. Đó mới thật sự là niềm tự hào về con người Việt Nam, tự hào về tinh thần Cách mạng Tháng Tám mà thế hệ cha ông chúng ta đã tạo nên.
Tôi có thể nói thêm rằng, công cuộc sáp nhập, sắp xếp, tinh giản bộ máy, tiến hành đồng bộ với nhiều giải pháp khoa học và công nghệ, cũng như những chính sách giảm phát thải, bảo vệ môi trường… hiện nay của Chính phủ cũng là một cuộc cách mạng. Nếu chần chừ, chúng ta sẽ bị tụt hậu, sẽ rơi vào bẫy thu nhập trung bình, sẽ trở thành bãi rác công nghiệp của thế giới, môi trường sống sẽ bị tàn phá.
Mặt nào đó, nó cũng không khác nhiều với nạn đói mùa xuân Ất Dậu năm 1945. Người Việt hôm nay cần nhận ra những thách thức trước mắt, phát huy những phẩm chất truyền thống tốt đẹp để bước sang kỷ nguyên mới.
Xin trân trọng cảm ơn Giáo sư về cuộc trò chuyện.
