Trong đó, những dịch chuyển kinh tế-xã hội có tác động sâu sắc đến việc bảo tồn và phát huy nhiều loại hình văn hóa dân gian. Chẳng hạn như sự thay thế canh tác cây lúa bằng cà-phê hoặc các cây công nghiệp khác, đã làm mất hồn cốt các chuỗi nghi lễ nông nghiệp. Điều này kéo theo các hệ quả khác.
Như chúng ta đã biết, địa sinh thái nông nghiệp của đồng bào các dân tộc thiểu số Tây Nguyên từng là cây lúa. Dưới không gian rộng lớn của núi rừng, cây lúa chi phối gần như toàn bộ đời sống. Lúa và cuộc canh nông ruộng rẫy quy định lối sống, kiểu sống, phép ứng xử với thần linh, thiên nhiên và cộng đồng. Lúa không chỉ mang đến cái ăn mà còn là ý niệm thường trực về các Yàng (thần linh). Ý niệm ấy trở thành căn tính của các nhóm người thiểu số, họ luôn lấy đó làm trung tâm để giải thích các hiện tượng tự nhiên, tìm cách ứng xử phù hợp: từ chọn đất lập ruộng, chế tác nông cụ, phương thức canh tác, bảo vệ mùa màng, được mùa hay mất mùa. Theo họ, tất cả đều do đấng thần linh sắp đặt, nên người trồng lúa ở Tây Nguyên có chung một sự biết ơn: ơn Yàng! Trước Yàng, đồng bào vun bồi tâm tính biết ơn, hiểu sâu sắc và yêu thương nguồn cội, núi rừng, ruộng rẫy và cộng đồng. Khi trồng lúa, ứng với quá trình sinh trưởng loài cây nuôi sự sống là một chuỗi nghi lễ xuyên suốt:chuỗi nghi lễ nông nghiệp.
Đồng bào các dân tộc thiểu số Tây Nguyên sống trong ý niệm ơn Yàng, chuỗi nghi lễ nông nghiệp vừa là tạ ơn và cậy nương thần linh, vừa là quá trình ôn lại tri thức dân gian và thực hành văn hóa bản địa. Thông qua việc tổ chức các nghi lễ, người già truyền lại cho cháu con phương cách ứng xử. Đặc biệt, đó là không gian để đồng bào thực hành, trình diễn các giá trị văn hóa như luật tục, dân ca, dân vũ, biểu diễn nhạc cụ, cách thức bài trí cây nêu, sửa sang nhà Rông, thưởng thức ẩm thực và rượu cần truyền thống. Ngày nay, cây lúa cả vùng Tây Nguyên chỉ còn thưa thớt, cà-phê và những cây công nghiệp khác lên ngôi cùng với sự biến mất dần các chuỗi nghi lễ. Đó là lý do làm cho cơ hội thực hành văn hóa cồng chiêng và các giá trị văn hóa khác suy giảm. Sự thay đổi cơ cấu cây trồng cũng khiến cho môi trường diễn xướng, truyền dạy các tri thức cổ truyền dẫn đến tiêu vong…
Biết là vậy mà không thể khác được. Bởi vậy mà, khi đến với nhiều buôn làng, chúng tôi thường nghe những người già ngồi nhìn rẫy cà-phê tốt tươi, mang đến sự ấm no, giàu có mà lòng thì không nguôi… nhớ lúa.