Đây là hành động tri ân ý nghĩa nhân Kỷ niệm 500 năm Ngày sinh chúa Nguyễn Hoàng (28/8/1525- 28/8/2025), người có công lao to lớn, mở đầu hành trình đưa lãnh thổ Việt Nam thêm rộng lớn như hôm nay, bắt đầu từ vùng đất Ái Tử.
Cô giáo Bùi Thị Hương Lam, Hiệu trưởng Trường tiểu học Nguyễn Hoàng cho biết, mới đây, vào ngày khai giảng, nhà trường đã khắc họa lại lịch sử của dân tộc Việt Nam thế kỷ 16 để học sinh hiểu sâu sắc hơn nguồn cội tên gọi Nguyễn Hoàng mà nhà trường vinh dự được mang tên. Trường hiện có hơn 700 học sinh từ lớp 1 đến lớp 5 đang theo học.
Theo sử sách ghi lại, mùa đông năm Mậu Ngọ 1558, Vua Lê Anh Tông cử Đoan Quận công Nguyễn Hoàng vào trấn thủ đất Thuận Hóa. Ông cùng Thái sư Nguyễn Ư Dĩ và hơn 1.000 binh lính giong buồm từ Thanh Hóa vào Thuận Hóa, đặt chân lên vùng đất Ái Tử bắt đầu xây dựng cơ đồ, nay là hai xã Ái Tử và Triệu Phong.
Trong thử thách cam go, nhờ tài đức và trí lực, Đoan Quận công Nguyễn Hoàng đã xây dựng được quân đội, tổ chức hệ thống phòng thủ, phát triển xã hội, mở mang bờ cõi về phía nam, biến Thuận Hóa từ vùng đất nghèo khó, trở thành trù phú, là đô hội lớn không chỉ ở đàng Trong; Ái Tử và Thuận Hóa còn là trọng điểm trên con đường thương mại đông tây thời bấy giờ.
Nhân dân xưng tụng ông là chúa Tiên với niềm tôn kính về một đấng minh quân thông tuệ, luôn cứu giúp dân chúng như các vị Tiên Phật trong thần thoại. Người dân tỉnh Quảng Trị (cũ), cho đến hôm nay, vẫn thường gọi Nguyễn Hoàng là chúa Tiên.
Việc tri ân chúa Nguyễn Hoàng được tỉnh Quảng Trị triển khai thực hiện từ hàng chục năm trước. Tại Đông Hà, con đường mang tên Nguyễn Hoàng nằm trên địa bàn phường Nam Đông Hà, nối từ Quốc lộ 1 chạy về gần đến xã Triệu Độ, có chiều rộng hơn 10m, dài khoảng 3 km, kết nối trung tâm Đông Hà và vùng trọng điểm Triệu Phong.
Tại huyện Triệu Phong (cũ) cũng có con đường mang tên Nguyễn Hoàng đi qua trung tâm thị trấn Ái Tử, trên con đường này có nhiều trường học, đơn vị, cơ quan hoạt động.
Năm 2013, nhân tưởng niệm 400 năm Ngày chúa Nguyễn Hoàng từ trần, Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam và Ủy ban nhân dân tỉnh Quảng Trị phối hợp tổ chức Hội thảo khoa học “Quảng Trị - đất dựng nghiệp của chúa Nguyễn”.
Kỷ yếu hội thảo được Giáo sư, Nhà giáo Nhân dân Phan Huy Lê và Phó Giáo sư, Tiến sĩ Đỗ Bang đồng chủ biên có tên gọi “Nguyễn Hoàng - Người mở cõi” được Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật ấn hành đón nhận nhiều khen ngợi của các nhà nghiên cứu và nhân dân.
Năm 2024, Hội thảo khoa học “Hệ thống di tích chúa Nguyễn tại huyện Triệu Phong- Những giá trị lịch sử, văn hóa và định hướng bảo tồn, tôn tạo, phát huy giá trị di sản” được Ủy ban nhân dân huyện Triệu Phong phối hợp Sở Khoa học và Công nghệ, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Quảng Trị tổ chức thành công nhiều mặt.
Cả hai hội thảo này đều khẳng định những giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học quan trọng, cũng như tầm vóc, vai trò, vị trí của các địa điểm liên quan dinh chúa Nguyễn trên đất Triệu Phong đối với sự nghiệp của các chúa Nguyễn ở đàng Trong.
Giáo sư, Tiến sĩ, Nhà giáo Nhân dân Nguyễn Quang Ngọc, Phó Chủ tịch Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam cho biết: “Chúa Nguyễn Hoàng đã đặt nền móng cho việc phát triển vùng đất phía nam và cả vương triều Nguyễn, tăng tốc mở rộng lãnh thổ về phương nam, bắt đầu từ Ái Tử của Quảng Trị. Đóng góp của chúa Nguyễn Hoàng trong tiến trình lịch sử phát triển của dân tộc Việt Nam là vô cùng to lớn”.
Chúa đã đặt nền móng thực thi chủ quyền biển đảo Hoàng Sa, cù lao Chàm, Lý Sơn; tiên phong mở cảng Cửa Việt giao thương với Nhật Bản; thông qua cửa khẩu Lao Bảo để buôn bán với Lào cùng các cộng đồng dân tộc phía tây qua chợ phiên Cam Lộ.
Tiêu biểu, chúa thu dụng vũ khí, quân dụng của tàu phương Tây bị đắm tại quần đảo Hoàng Sa về trang bị tại Dinh Cát để các vị chúa kế vị có đủ tiềm lực quân sự bảo vệ chủ quyền lãnh thổ.
Chủ tịch Ủy ban nhân dân xã Triệu Phong Ðặng Sỹ Dũng cho biết, Quảng Trị từng vinh dự là trung tâm của xứ đàng Trong suốt 68 năm (1558-1626). Năm 1613, chúa Nguyễn Hoàng qua đời, chúa Nguyễn Phúc Nguyên kế vị. Đến năm 1626, chúa chuyển dinh phủ vào vùng Phước Yên, nay thuộc thành phố Huế.
Trong 68 năm đóng đô ở đất Triệu Phong, các dinh phủ của chúa Nguyễn từ dinh Ái Tử, Trà Bát đến dinh Cát có ý nghĩa lớn trong tiến trình phát triển của dân tộc Việt Nam. Vì ý nghĩa to lớn nêu trên, năm 2018, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xếp hạng di tích lịch sử quốc gia các địa điểm liên quan đến dinh chúa Nguyễn trên đất Triệu Phong, thuộc loại hình di tích lịch sử - khảo cổ.
Theo đồng chí Đặng Sỹ Dũng, đồ án quy hoạch “Các địa điểm liên quan đến dinh chúa Nguyễn (1558-1626) tại huyện Triệu Phong” đã được Ủy ban nhân dân tỉnh Quảng Trị phê duyệt có quy mô 33,35 ha, trong đó khu vực bảo vệ di tích là 9,45 ha; tất cả có 10 di tích, địa điểm di tích và 4 công trình đề nghị xếp hạng bổ sung thuộc hai xã Ái Tử và Triệu Phong.
Hiện tại hai xã này đang xây dựng lộ trình đầu tư bảo quản, tu bổ, phục hồi các điểm liên quan di tích dinh chúa Nguyễn. Phương án lâu dài sẽ phối hợp các sở, ngành liên quan đề xuất đưa vào nguồn đầu tư công trung hạn giai đoạn 2026- 2030 của tỉnh để tiếp tục đầu tư các hạng mục theo đồ án để vùng đất cựu dinh xưa luôn xứng đáng là nơi mở đầu cho hành trình vươn xa của đất nước.
Kết thúc sự kiện Kỷ niệm 500 năm Ngày sinh chúa Nguyễn Hoàng, Ủy ban nhân dân xã Triệu Phong phối hợp với Báo và Phát thanh truyền hình Quảng Trị tổ chức chương trình chính luận nghệ thuật “Theo dấu chân người mở cõi” vào tối 10/9 thu hút nhiều nhà nghiên cứu từ Trung ương đến địa phương, lãnh đạo tỉnh và nhân dân tham dự.
