Thuế carbon: “Luật chơi mới” trong thương mại toàn cầu

Về bản chất, Cơ chế điều chỉnh biên giới carbon (The EU's Carbon Border Adjustment Mechanism - CBAM) sẽ đánh thuế carbon đối với tất cả hàng hóa nhập khẩu vào thị trường các nước thuộc Liên minh châu Âu (EU) dựa trên cường độ phát thải khí nhà kính trong quy trình sản xuất tại nước sở tại.

Theo lộ trình, giai đoạn chuyển tiếp CBAM kéo dài từ nay đến hết năm 2025, và từ tháng 1/2026 sẽ áp dụng đầy đủ với nhiều nhóm ngành hàng chủ lực như thép, nhôm, xi-măng, phân bón, điện, hydrogen. Thống kê của các chuyên gia cho thấy, riêng mặt hàng nhôm, giá trị và sản lượng xuất khẩu sang EU dự báo giảm lần lượt 4% và 0,4%.

Mặc dù CBAM đánh trực tiếp vào nhà nhập khẩu châu Âu, song trên thực tế, các doanh nghiệp Việt Nam khó tránh khỏi sức ép. Nhập khẩu EU sẽ tìm mọi cách chuyển gánh nặng thuế sang nhà xuất khẩu, bằng việc ép giá, sàng lọc đối tác theo tiêu chí phát thải thấp.

Trong bối cảnh Việt Nam là đối tác thương mại lớn nhất của EU tại ASEAN, “né” CBAM gần như là điều bất khả thi.

Doanh nghiệp xoay xở trước thách thức khi “luật chơi xanh” chính thức áp đặt

Việt Nam là đối tác đứng thứ 11 về hàng hóa nhập khẩu vào EU. Dù hiện tại phần lớn hàng hóa xuất khẩu từ Việt Nam không thuộc các nhóm này. Hiện, mới chỉ có một số sản phẩm xuất khẩu của Việt Nam chịu sự điều chỉnh của CBAM EU như: sắt nhôm, thép, nhôm, hydrogen, xi-măng và phân bón... Nhưng một vấn đề cần được tính trước là nếu cơ chế này được mở rộng sang các lĩnh vực khác trong tương lai, CBAM sẽ tạo thêm chi phí đáng kể đối với các hàng hóa xuất khẩu của Việt Nam.

Các nghiên cứu cho thấy, xuất khẩu thép có thể giảm khoảng 4% giá trị, sản lượng giảm 0,8%. Ngành nhôm cũng chịu sụt giảm tương tự, trong khi xi-măng và phân bón ít chịu ảnh hưởng hơn nhưng vẫn phải thận trọng trước nguy cơ mở rộng danh mục CBAM trong tương lai.

Tại Tập đoàn Austdoor, đơn vị nội thất xuất khẩu nhiều sản phẩm sang thị trường châu Âu, ông Trần Công Hậu, Giám đốc Kinh doanh quốc tế thừa nhận: “CBAM chắc chắn sẽ ảnh hưởng đến sức cạnh tranh của hàng hóa. Nhưng chúng tôi ý thức rất rõ: muốn đi đường dài thì phải xanh hóa sản xuất”.

Theo ông Hậu, Austdoor đã và đang triển khai đồng bộ nhiều biện pháp như sử dụng điện mặt trời thay thế điện truyền thống, thay thế nguyên liệu đốt gây ô nhiễm bằng viên nén gỗ, cải tiến quy trình sản xuất để giảm phát thải, lắp đặt hệ thống xử lý chất thải, đồng thời đẩy mạnh truyền thông nội bộ nhằm tạo sự đồng thuận trong toàn tập đoàn.

Không dừng ở đó, Austdoor còn đầu tư vào dự án trồng rừng và nhà máy viên nén gỗ, coi đây là nền tảng để tham gia thương mại tín chỉ carbon trong tương lai.

“Chúng tôi tiến hành kiểm kê khí nhà kính toàn hệ thống để định giá carbon và sẵn sàng cho thị trường giao dịch carbon thí điểm năm 2025”, ông Hậu cho biết.

Ông Phạm Hoàng Hải, Hội đồng Doanh nghiệp vì sự phát triển bền vững Việt Nam (VBCSD) nhấn mạnh: “Doanh nghiệp cần khẩn trương kiểm kê phát thải, xây dựng giải pháp cắt giảm carbon. Đây vừa là yêu cầu bắt buộc, vừa là bước chuẩn bị để hội nhập sâu hơn”.

Ở góc độ nghiên cứu chính sách, bà Nguyễn Minh Thảo, Trưởng ban Nghiên cứu Môi trường kinh doanh và năng lực cạnh tranh (CIEM) cho rằng: “Doanh nghiệp trong nước vẫn khá bị động so với doanh nghiệp FDI. Họ thiếu thông tin, thiếu công nghệ, thiếu cả cơ chế hỗ trợ. Vai trò của hiệp hội và cơ quan quản lý là then chốt, không chỉ trong việc cung cấp thông tin mà còn trong tạo chính sách hỗ trợ chuyển đổi xanh”.

Con đường thích ứng không chỉ là “xanh hóa”

CBAM chính thức bước vào giai đoạn vận hành bắt buộc từ ngày 1/1/2026. Đây sẽ là cột mốc quan trọng buộc các doanh nghiệp xuất khẩu phải tuân thủ nghĩa vụ khai báo và nộp chứng chỉ carbon.

Thích ứng với thuế carbon không chỉ là câu chuyện đổi mới công nghệ hay thay thế năng lượng. Đó còn là quá trình tái cấu trúc toàn diện từ quản trị rủi ro, chuyển đổi mô hình kinh doanh, mở rộng thị trường, đến tham gia thị trường tín chỉ carbon. Đây cũng là cơ hội thúc đẩy cải cách thể chế trong nước.

Các Hiệp định thương mại tự do FTA thế hệ mới đòi hỏi Việt Nam sửa đổi hàng trăm văn bản pháp luật để tương thích với thông lệ quốc tế. Cải cách này, theo các chuyên gia, sẽ góp phần tạo môi trường kinh doanh minh bạch, giảm chi phí và nâng cao sức cạnh tranh.

Bà Nguyễn Minh Thảo, Trưởng ban Nghiên cứu Môi trường kinh doanh và năng lực cạnh tranh (CIEM) lưu ý, các FTA thế hệ mới đã bổ sung hàng loạt tiêu chuẩn phi thương mại về môi trường, lao động, truy xuất nguồn gốc.

“Không chỉ carbon, mà cả các vấn đề lao động, quyền tự do hiệp hội, truy xuất chuỗi cung ứng cũng là hàng rào mới. Nếu không chuẩn bị, hàng hóa Việt Nam khó duy trì chỗ đứng tại EU và Mỹ”.

Theo các chuyên gia, việc tuân thủ CBAM không chỉ là trách nhiệm của cơ quan quản lý mà còn đòi hỏi sự chủ động từ phía doanh nghiệp.

Theo đó, các doanh nghiệp cần chủ động đầu tư vào công nghệ sạch, cải thiện quy trình sản xuất, xây dựng hệ thống quản lý phát thải và nâng cao năng lực báo cáo, xác minh dữ liệu phát thải.

Việc chuyển đổi sản xuất xanh không chỉ có ý nghĩa quan trọng với mỗi doanh nghiệp mà còn tác động tới cả chuỗi cung ứng. Khi một đơn vị cung ứng giảm phát thải, các doanh nghiệp trong chuỗi hoạt động cũng sẽ đến gần hơn với mục tiêu về đạt mức phát thải ròng khí nhà kính bằng 0 vào năm 2050.

Thuế carbon, CBAM hay các hàng rào xanh khác không còn là “nguy cơ” xa vời, mà đã trở thành “luật chơi chung” trong thương mại toàn cầu. Doanh nghiệp Việt Nam buộc phải thích ứng, không chỉ để giữ thị trường xuất khẩu mà còn để đồng hành cùng xu thế phát triển bền vững của thế giới.

Chuyên gia kinh tế Nguyễn Trí Hiếu nhìn nhận thẳng thắn: “Các nước tiên tiến đặt ra tiêu chí carbon không phải để gây khó dễ, mà để bảo vệ tương lai Trái đất. Nếu Việt Nam không tuân thủ, hậu quả là ngay trước mắt: hàng hóa bị từ chối, thiệt hại hàng tỷ USD mỗi năm”.

Trong “cuộc chơi tất yếu” này, doanh nghiệp nào chuyển đổi sớm sẽ nắm lợi thế, còn sự chậm trễ đồng nghĩa với việc tự loại mình khỏi cuộc cạnh tranh.