Đầu thập niên 90 của thế kỷ trước, những hộ dân người Dao vốn sinh sống rải rác trên các triền núi cao, nơi quanh năm sương mù bao phủ đã quyết định hạ sơn. Sau khi khảo sát nhiều nơi, họ chọn Nặm Đăm, vùng đất địa hình bằng phẳng hơn, có đất sản xuất và nguồn nước ổn định để làm nơi định cư mới.
Trên vùng đất mới, người dân chăm chỉ sản xuất nông nghiệp, chăn nuôi, cuộc sống được cải thiện rõ rệt. Cùng với đó, thôn gần trung tâm xã cho nên trẻ em được đến trường đầy đủ, người lớn khi ốm đau cũng dễ dàng tiếp cận cơ sở y tế. Vì thế, từ những ngày đầu chỉ có vài chục hộ, đến nay có gần 70 hộ dân sinh sống.
Điều đáng quý nhất chính là tinh thần gìn giữ văn hóa truyền thống được bà con người Dao đặt lên hàng đầu. Ông Lý Đại Thông, nghệ nhân dân gian của thôn chia sẻ: “Người dân nơi đây quan niệm, văn hóa truyền thống do các thế hệ đi trước để lại, gắn liền với cuộc sống của người Dao từ đời này sang đời khác, không thể bỏ được. Do đó, từ phong tục tập quán, những điệu dân ca, trang phục truyền thống, kiến trúc nhà ở, lễ hội, ẩm thực vẫn được lưu giữ”.
Với tư duy ấy, dù cuộc sống có nhiều đổi thay, người dân vẫn nhất quán trong việc bảo tồn kiến trúc nhà truyền thống. Những ngôi nhà trình tường bằng đất dày, mái ngói được xây dựng theo kiến trúc đặc trưng của người Dao không chỉ mang đậm bản sắc dân tộc mà còn tạo nên sự hài hòa với núi rừng. Ông Lý Quốc Thắng, một trong những hộ đầu tiên làm dịch vụ lưu trú chia sẻ: “Những ngôi nhà trình tường truyền thống nằm trong không gian tĩnh lặng của núi rừng là điểm nhấn đầu tiên để kéo khách du lịch đến thôn. Do đó, tất cả nhà dân trong thôn, cả làm cũ hay xây mới đều là nhà trình tường truyền thống”.
Văn hóa đặc sắc của đồng bào dân tộc Dao nơi đây còn được thể hiện rõ nét qua các lễ hội truyền thống, nổi bật như lễ cấp sắc, nghi lễ quan trọng đánh dấu sự trưởng thành của người đàn ông trong cộng đồng. Để bảo tồn, phát huy giá trị của lễ hội này, Lý Đại Thông đã chủ động thành lập hai nhóm văn nghệ dân gian, một nhóm người lớn làm nòng cốt, thường xuyên biểu diễn phục vụ du khách và tham gia các nghi lễ cho các gia đình trong thôn; nhóm còn lại gồm các em nhỏ với mục đích để truyền dạy, bồi dưỡng văn hóa truyền thống. “Tuần nào đội văn nghệ cũng được du khách yêu cầu đến biểu diễn tại các homestay trong thôn. Mỗi buổi như vậy, đội sẽ biểu diễn 5 tiết mục trong lễ cấp sắc của đồng bào Dao. Thù lao cho 10 thành viên trong nhóm sẽ là một triệu đồng, chưa kể tiền được du khách tặng”, ông Thông cho biết.
Bên cạnh các hoạt động biểu diễn văn nghệ còn có nhiều loại hình trải nghiệm cho du khách, các hoạt động gắn liền với văn hóa, sinh hoạt của người Dao như tắm lá thuốc truyền thống, nấu ăn cùng gia chủ, làm nông, tham gia lễ hội bắt cá. Nhờ đó, mỗi du khách đến với Nặm Đăm không chỉ được nghỉ dưỡng giữa thiên nhiên yên bình mà còn được sống trong không gian văn hóa bản địa, cảm nhận rõ tinh thần gắn kết cộng đồng, sự thân thiện, mến khách của người dân.
Việc gìn giữ văn hóa truyền thống giúp Nặm Đăm phát triển du lịch cộng đồng bền vững. Năm 2013, ông Lý Quốc Thắng và một số hộ dân trong thôn tiên phong làm du lịch. Ban đầu các hộ chỉ cải tạo nhà ở, làm nhà vệ sinh, phòng tắm để đón khách vào nghỉ. Đến nay, toàn thôn có 34 hộ làm dịch vụ homestay, mỗi năm đón hàng nghìn lượt khách trong nước và quốc tế. Riêng trong sáu tháng đầu năm 2025, doanh thu từ du lịch đã đạt gần 3 tỷ đồng.
Không dừng lại ở việc đón khách, các hộ làm du lịch trong thôn còn tích cực học hỏi, nâng cao chất lượng dịch vụ, bảo đảm vệ sinh, an toàn thực phẩm, giao tiếp cơ bản với khách nước ngoài, quảng bá hình ảnh làng du lịch trên các nền tảng số. Nhờ đó, Nặm Đăm có bước phát triển du lịch một cách bền vững và đạt nhiều danh hiệu; nổi bật, năm 2017 thôn được trao danh hiệu “Nhà ở có phòng cho khách du lịch thuê đạt tiêu chuẩn ASEAN”; năm 2023 vinh dự nhận giải thưởng ASEAN về du lịch cộng đồng.
Trưởng thôn Lý Tà Đành chia sẻ: “Du khách đến đây không chỉ đơn thuần là tìm nơi nghỉ, mà còn được sống trong không gian văn hóa đặc trưng của người Dao. Bà con trong thôn làm du lịch đã sáng tạo ra nhiều sản phẩm hấp dẫn như biểu diễn văn nghệ dân gian, tắm lá thuốc, trải nghiệm cuộc sống làm nông, đến những món ăn truyền thống đậm đà hương vị núi rừng”.
