Vịnh Mốc là vùng đất có vị trí đặc biệt trong lịch sử Vĩnh Linh (Quảng Trị). Trên bản đồ, đây là triền đất đỏ bazan ven biển, cách trung tâm Vĩnh Linh 14 km về phía đông, cách biển Cửa Tùng 8 km về phía bắc, phía đông giáp đảo Cồn Cỏ.
Chính vì vị trí trọng yếu của Vĩnh Linh, tháng 8/1964, khi mở đầu chiến dịch leo thang đánh phá miền bắc, quân đội Mỹ tập trung tàn phá khu vực này. Máy bay chiến lược B-52 ngày đêm ném bom các xã ven biển Cửa Tùng.
Đến giữa năm 1965, sự đánh phá ngày càng ác liệt khiến thôn Vịnh Mốc và một số làng của xã Vĩnh Thạch bị bom đạn cày xới. Trước tình thế đó, Đảng bộ, quân và dân Vĩnh Thạch, thực hiện quyết tâm của Khu ủy Vĩnh Linh, đã đào địa đạo để vừa sinh sống vừa chiến đấu, đưa làng quê vào lòng đất.
Đúng 7 giờ ngày 25/7/1965, Chi ủy viên Chi bộ thôn Vịnh Mốc Ngô Trạn đã bổ nhát cuốc đầu tiên vào lòng đất, mở đầu cho công cuộc đào địa đạo. Chi bộ phân công đồng chí Ngô Trạn, Chi ủy viên tiến hành chỉ huy, chỉ đạo công cuộc đào địa đạo.
Bốn đồng chí đoàn viên khác gồm: Hồ Văn Triêm, Nguyễn Hứa, Lê Hồng Trí và Hồ Xuyên chịu trách nhiệm đào thử nghiệm; cùng lúc, mũi của Đồn 140 do đồn trưởng Lê Xuân Vi chỉ huy bắt tay vào nhiệm vụ. Chỉ bằng những dụng cụ đào thô sơ, nhờ sự kiên trì, sáng tạo, sau 600 ngày đêm lao động, với 18 nghìn ngày công của quân dân Vịnh Mốc, xã Kim Thạch, nay là Cửa Tùng, đã đào được hệ thống địa đạo Vịnh Mốc dài 2.034m.
Địa đạo Vịnh Mốc có 13 cửa ra vào đào chếch theo hướng gió biển để hút gió biển vào hầm cho nên luôn thoáng mát.
Địa đạo được chia thành 3 tầng, sâu từ 15-23m, trên nền đất đỏ bazan mềm, kết dính cao, bảo đảm không sạt lở. Đường hầm hình vòm, cao 1,7m, rộng 1,2m. Trung tâm có hội trường chứa 40-50 người để hội họp, sinh hoạt; các nhánh có ngăn hầm rộng 3m làm nơi ăn ở.
Chủ tịch UBND xã Cửa Tùng Võ Đức Diện chia sẻ: “Ngày đó, vì sự tồn vong và quyết tâm cùng đất nước giành độc lập, người Vịnh Mốc đã đưa cả làng lặn sâu vào lòng đất, anh dũng chiến đấu với quân xâm lược. Mỗi mét hầm, hào được xây bằng lòng yêu nước, ý chí quật cường, bằng cả nước mắt và máu của mỗi người dân”.
Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Quảng Trị Lê Minh Tuấn cho biết, địa đạo Vịnh Mốc cùng hệ thống làng hầm Vĩnh Linh đã được công nhận là di tích quốc gia đặc biệt.
Dự án bảo tồn, tôn tạo, nâng cấp giai đoạn 1 do Ban Quản lý dự án đầu tư xây dựng tỉnh Quảng Trị làm chủ đầu tư, đang được triển khai khẩn trương và dự kiến hoàn thành cuối năm nay. Mục tiêu không chỉ chống xuống cấp mà còn giữ gìn, phát huy giá trị lịch sử-văn hóa của di tích, phục vụ tham quan, nghiên cứu, giáo dục truyền thống.
Đợt này, dự án tu bổ 9 cửa hầm phía trong đất liền; bổ sung vách hầm bằng bê-tông cốt thép, ngoài đắp vữa giả đất; làm mái hầm trước cửa xuống địa đạo, phủ đất phía trên; cải tạo bậc cấp xuống hầm bằng bê-tông giả đất; thiết kế giao thông hào dẫn vào hầm.
Ban Quản lý dự án đầu tư xây dựng tỉnh Quảng Trị cho biết, 3 cửa hầm địa đạo hướng ra biển giữ nguyên kết cấu. Chỉ cải tạo lối đi từ cửa hầm vào địa đạo bằng bê-tông cốt thép, gạch xây, bên ngoài đắp bê-tông giả đất; đồng thời cải tạo các tường chắn đất chung quanh cửa hầm, đắp vữa bê-tông giả đất; cải tạo lối đi từ cửa hầm xuống bờ biển…
Dự án tu bổ tầng 1 của địa đạo, gồm đoạn từ các cửa hầm số 7, 9, 11, 13 xuống trục chính; đoạn trục chính dài 239m; giếng thông hơi và bếp Hoàng Cầm. Tầng 2 được tu bổ đoạn từ các cửa hầm số 1, 2, 3, 4, 5 xuống trục chính và hội trường.
Đơn vị thi công hạ giải phần gỗ gia cố được tôn tạo 25 năm trước (thanh chống, đà gỗ, ván gỗ), đồng thời gia cố bậc cấp xuống địa đạo bằng bê-tông giả đất; khung vách, trần bằng bê-tông cốt thép giả gỗ; ván vách, trần bằng composite giả gỗ.
Dự án tôn tạo hệ thống giao thông hào dài 300m trên mặt đất bằng cách đào sâu, mở rộng hai bên, bổ sung bậc cấp kết nối từ đường tham quan xuống hào dẫn tới các cửa hầm; làm thêm đoạn hào nối xuống hầm số 11, 13 và đoạn từ nhà trưng bày đến cửa số 5.
Đặc biệt, 5 hố bom với tổng diện tích 625m² cũng được tu bổ bằng bê-tông giả đất, tái hiện cảnh quan làng Vịnh Mốc thời chiến với mặt đất trơ trụi, cây cối chết cháy, gãy đổ, hoang tàn vì bom đạn.
Địa đạo Vịnh Mốc là công trình kiến trúc quân sự kỳ vĩ dưới lòng đất được ra đời trong thời kỳ kháng chiến chống đế quốc Mỹ, cứu nước. Hằng năm, địa đạo Vịnh Mốc đón hàng trăm nghìn lượt khách tham quan. Riêng trong tháng 7/2025, di tích này đón gần 11 nghìn khách.
