Hương trà shan tuyết Tây Côn Lĩnh thoang thoảng mùi đất, cho vị chát dịu rồi ngọt hậu sâu lắng đã góp phần tạo nên kho tàng sản phẩm trà di sản quý giá. Trong đó, các loại trà làm từ cây chè cổ của Hợp tác xã Tây Côn Lĩnh từng vang danh quốc tế, tham dự các tiệc trà ngoại giao hàng đầu đất nước...
Bền bỉ hồi sinh rừng shan tuyết
Cây chè cổ thụ thường mọc ở vùng núi cao, khí hậu khắc nghiệt. Nghệ nhân văn hóa ẩm thực trà Nguyễn Cao Sơn cho biết: “Sự kết hợp giữa những yếu tố tự nhiên, quy trình sản xuất thủ công, hương vị độc đáo và những lợi ích sức khỏe đã làm nên giá trị đặc biệt của trà shan tuyết cổ thụ Tây Côn Lĩnh, khiến nó được ví như "đỉnh cao" trong thế giới trà”.
Hơn 20 năm trước, nhiều kẻ xấu lợi dụng cuộc sống còn nhiều khó khăn của người dân địa phương, dụ dỗ chặt hạ chè cổ thụ với cái cớ "mua gỗ", nhưng thực tế, gỗ chè thân xốp, không có giá trị kinh tế. Đó chỉ là chiêu trò để tàn phá, tận thu tài nguyên, khiến không ít cây có tuổi đời hàng trăm, thậm chí cả nghìn năm, bị chặt phá.
Chị Vàng Thị Sinh, người dân tộc thiểu số ở xã Lao Chải kể: "Tôi đã lớn lên cùng cây chè già trên những đỉnh núi. Ngày trước thì ai mua mới hái lá bán, không thì để đó, cũng chẳng quan tâm chăm sóc". Lúc bấy giờ, người dân hái chè, sao thủ công thành trà, muốn bán phải tự tìm người mua. Việc chặt phá chỉ dừng lại khi Nhà nước siết chặt kiểm soát, đồng thời các doanh nghiệp, hợp tác xã ra đời với mong muốn vừa bảo tồn, vừa tạo sinh kế bền vững từ chè shan tuyết.
Bà Phạm Thị Minh Hải hiện là Giám đốc Hợp tác xã Tây Côn Lĩnh, vốn lớn lên ở Thủ đô theo chồng về làm dâu ở tỉnh Hà Giang (cũ), đã phải chứng kiến khoảng thời gian những rừng chè cổ thụ bị phá hoại. Hiểu rõ giá trị của trà cổ cũng như muốn nối nghiệp bảo vệ di sản trà của bố chồng, vợ chồng bà Hải quyết tâm thành lập hợp tác xã để tìm cách hồi sinh rừng chè quý: “Để cứu cây chè cổ thụ, khó khăn nhất là hòa nhịp với đời sống người địa phương. Muốn họ hiểu nhiều hơn về giá trị của cây quý thì phải vượt qua rào cản ngôn ngữ, rào cản văn hóa”.
Ở vùng cao, câu chuyện thường bắt đầu bằng chén "rượu hạnh phúc" khi đến chơi nhà, nhưng bà Hải lại chọn cách mượn chén trà, vừa nhấp vừa trò chuyện về cây chè, về giá trị của chúng. Bà nhớ có một người già trong bản, vừa nghe xong liền kể lại những cây chè mà từ bé cụ đã thấy, và đến giờ vẫn vậy. Cụ bảo: “Những cây chè này là của cha ông để lại, phải giữ chứ…”. Khoảnh khắc đó đã củng cố thêm niềm tin rằng sức mạnh để bảo vệ rừng quý là từ chính tình yêu của những con người đã gắn bó với cây chè qua bao đời. Cách hiệu quả nhất là chứng minh được giá trị kinh tế bền vững từ trà shan tuyết với người dân.
Hợp tác xã Tây Côn Lĩnh (thành lập năm 2014), cam kết thu mua chè tươi với mức giá ổn định, cao hơn thị trường tự do, trả tiền ngay sau khi cân. Lúc này, người dân không còn lo bị thương lái ép giá, cũng không còn sợ chè để mọc hoang phí. Cứ ba vụ mỗi năm, nếu không gặp thiên tai thì người dân cứ thu hoạch là hợp tác xã thu mua. Cứ vậy, hơn 10 năm qua, sự hợp tác này vừa góp phần bảo vệ 400 ha chè cổ thụ, vừa mang lại những thay đổi tích cực cho đời sống bản địa.
Anh Hoàng Văn Thanh ở xã Phương Tiến, kể: "Hái chè bán cũng đủ dành dụm, sắm sửa dần. Trong nhà có cái nọ cái kia, năm học mới có tiền mua sách vở cho con... đều nhờ cây chè mà ra". Chị Vàng Thị Sinh cho biết: “Bà con tin vào hợp tác xã, tin vào cô Hải vì nói được, làm được, giúp chúng tôi giữ cây chè và có thêm kinh tế". Thực tế ở Tây Côn Lĩnh giờ đây, từ người già đến trẻ đều tự hào khi nói đến cây chè shan tuyết cổ thụ, người dân cùng nhau giữ rừng quý, chủ động trồng thêm cây bản địa xen kẽ để bảo đảm đa dạng sinh học và phát triển bền vững...
Đưa hương trà cổ thụ bay xa
Nghệ nhân Nguyễn Cao Sơn cho biết: Hương vị đặc trưng của trà shan tuyết cổ thụ Tây Côn Lĩnh là biểu tượng cho sức sống mãnh liệt của cây chè trước sự khắc nghiệt của khí hậu và nhiều mối đe dọa trong lịch sử. Loại trà này đặc biệt bởi làm từ búp chè được bao phủ bằng lớp lông tơ trắng mịn như tuyết, giúp bảo vệ khỏi sương giá và sâu bệnh. Trà cho hương thơm tự nhiên, dịu nhẹ, hậu vị ngọt thanh, không đắng gắt.
Theo bà Phạm Thị Minh Hải, hiện Hợp tác xã Tây Côn Lĩnh áp dụng quy trình chế biến kết hợp giữa thủ công truyền thống và công nghệ hiện đại. Việc chế biến trà cần giữ sự tỉ mỉ, khéo léo trong từng công đoạn thủ công từ kinh nghiệm của người xưa. Những búp chè sau khi được hái về sẽ trải qua nhiều công đoạn chế biến thủ công như làm héo, sao, vò, sấy... giúp giữ hương thơm tự nhiên, sau đó ứng dụng công nghệ hiện đại kiểm soát chất lượng, nâng cao năng suất, bảo đảm độ đồng đều cho sản phẩm nhưng không làm mất đi bản sắc.
Năm 2019, nghệ nhân Nguyễn Cao Sơn trực tiếp mang các sản phẩm trà của Hợp tác xã Tây Côn Lĩnh sang Pháp thi và vinh dự giành ba giải thưởng: Giải vàng cho Hồng trà, giải bạc cho trà lên men Lạc Việt và giải ấn tượng cho Bạch trà. Chưa kể, hai loại trà của hợp tác xã là Bạch Trà Chốt đỉnh 2000 và Bạch Trà ướp sen đã vinh dự được chọn để phục vụ trong tiệc trà của cố Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng tiếp đón Tổng Bí thư, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình năm 2023. Tháng 8 này, Bạch Trà Chốt đỉnh 2000 tiếp tục được chọn để pha trong không gian thưởng trà nhân dịp Tổng Bí thư Tô Lâm thăm, làm việc tại tỉnh Tuyên Quang.
Trà shan tuyết cổ thụ Tây Côn Lĩnh đã bước ra thế giới nhưng vẫn cần không ngừng thay đổi để đáp ứng nhu cầu ngày càng đa dạng của thị trường. Bà Phạm Thị Minh Hải đang ấp ủ nhiều kế hoạch mới để tiếp tục nâng giá trị cây chè, nhưng luôn gắn với sự phát triển của cộng đồng bản địa. Một trong những hướng đi táo bạo của Hợp tác xã Tây Côn Lĩnh thời gian tới là đưa ra thị trường các sản phẩm xanh từ trà shan tuyết để ứng dụng vào lĩnh vực làm đẹp. Đề án Nghiên cứu mỹ phẩm từ trà của hợp tác xã đã được nghiệm thu vào cuối năm 2023.
Bên cạnh đó, hợp tác xã đẩy mạnh mô hình du lịch trải nghiệm, khám phá vùng chè cổ thụ; truyền thụ kiến thức, tình yêu với cây chè cho thế hệ trẻ địa phương... Trung thu 2025 tới, bà Hải dự định đưa hàng chục bạn nhỏ người bản địa ở Tây Côn Lĩnh xuống Thủ đô Hà Nội dự đêm hội trăng rằm. Dịp này cũng sẽ có những hoạt động để học sinh đồng bào dân tộc thiểu số được chia sẻ những câu chuyện về cây chè shan tuyết cổ thụ...
