Theo Thông tư số 03/2021/TT-BXD ngày 19/5/2021 của Bộ Xây dựng (cũ) ban hành về QCVN 04:2021/BXD quy chuẩn kỹ thuật quốc gia về nhà chung cư, trong đó có nêu hệ thống thu gom rác trong tòa nhà phải tuân thủ nhiều tiêu chí nghiêm ngặt: Từ phòng gom rác riêng biệt, thông gió, cách âm, đến hệ thống ống rác kín, van chống cháy, chống mùi, chống lây lan khói. Mọi rác thải phát sinh trong tòa nhà bắt buộc phải được thu gom trong vòng không quá 24 giờ, không để tồn lưu qua đêm. Hai hình thức được phép áp dụng là đường ống thu rác từ các tầng hoặc phòng thu gom đặt tại từng tầng. Thùng chứa rác phải kín, không rò rỉ, phòng gom phải được ngăn cháy, có hệ thống thông gió và chữa cháy tự động…
Nhiều quy định được đặt ra cho hệ thống thu gom rác nhưng toàn bộ quy chuẩn này chỉ dừng lại ở việc bảo đảm kỹ thuật thu gom chứ không đề cập đến hệ thống được phân tách thành các đường ống riêng cho rác hữu cơ, vô cơ hay bố trí khu thu gom riêng biệt theo từng loại rác. Vì vậy, nhiều khu chung cư, dù đạt chuẩn xây dựng, nhưng việc phân loại rác vẫn gặp nhiều khó khăn. Chủ đầu tư chỉ cần đáp ứng yêu cầu về vật liệu, thông số kỹ thuật, cửa van, áp suất gió là đã "đạt yêu cầu" mà không bị yêu cầu phải bố trí thùng rác ba ngăn hay bị giám sát quy trình phân loại. Chính vì thế, không khó để bắt gặp cảnh tượng người dân ở chung cư bỏ rác phân loại từ nhà, nhưng cuối cùng vẫn đổ chung vào một buồng gom rác tầng trệt.
Tại một khu chung cư ở phố Láng Hạ, Hà Nội, anh Bùi Duy Hải cho biết: “Tôi phân rác hữu cơ và tái chế riêng từng túi. Nhưng khi đổ vào đường ống, rác lại dồn gom chung một chỗ. Tôi thấy vừa lãng phí thời gian, vừa nản lòng”. Không riêng anh Hải, nhiều cư dân có ý thức vẫn gặp phải tình huống tương tự khi mà hệ thống thu gom ở chung cư không có sự phân loại, khiến việc làm đúng trở nên vô nghĩa.
Theo chuyên gia về xây dựng Lê Quốc Anh, một phần nguyên nhân bắt nguồn từ thiết kế kỹ thuật, đường ống gom rác các khu cao tầng được vận hành khép kín từ tầng trên xuống tầng hầm, không cho phép phân loại từ đầu nguồn. Cư dân chỉ có một cửa đổ rác duy nhất, không thể phân chia theo loại. Trong khi đó, phòng gom rác tại mỗi tầng nơi có thể bố trí thùng phân loại lại không phổ biến do tốn diện tích, chi phí vận hành cao, dễ phát sinh mùi nếu không được xử lý đúng cách. Hơn nữa, nhiều quy định liên quan phân loại rác thải áp dụng đối với các khu chung cư chưa đồng bộ, thiếu thực tế. Ngay cả tại những nơi có đủ điều kiện về thùng rác phân loại, việc thu gom riêng cũng không được tổ chức bài bản. Nhiều ban quản lý, ban quản trị tòa nhà vẫn duy trì mô hình gom chung một xe, chở về bãi tập kết mà không tách biệt theo loại rác.
Theo báo cáo của Sở Nông nghiệp và Môi trường thành phố Hà Nội, trong quá trình triển khai kế hoạch về nâng cao chất lượng vệ sinh môi trường đô thị, dù đã có yêu cầu thay thế toàn bộ hệ thống thùng rác, điểm gom, phương tiện vận chuyển... nhưng thực tế hiện nay, việc bố trí các trạm trung chuyển, vẫn chưa đủ quỹ đất, thiếu đồng bộ, dẫn đến tình trạng “trộn lẫn” rác ngay giữa lòng thành phố.
Về phía người dân, dù Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 và Nghị định số 45/2022/NĐ- CP đã quy định mức phạt cụ thể đối với hành vi không phân loại rác, nhưng trên thực tế, gần như không có trường hợp xử phạt nào được công bố. Nguyên nhân đến từ việc thiếu nhân lực giám sát, không có camera, không có quy trình xác định vi phạm rõ ràng, khó truy vết người xả rác sai quy định.
Phó Cục trưởng Môi trường, Bộ Nông nghiệp và Môi trường Hồ Kiên Trung cho biết, điểm khó khăn chính là do hạ tầng kỹ thuật không đồng bộ từ phân loại, thu gom, vận chuyển, xử lý chất thải rắn sinh hoạt sau phân loại. Các cơ chế huy động nguồn lực trong xã hội cho công tác thu gom, phân loại, tái chế, xử lý chất thải đã có nhưng việc triển khai còn nhiều hạn chế nên nguồn lực huy động chưa đáp ứng được nhu cầu.
Ngoài ra, trách nhiệm và ý thức trách nhiệm của một số cấp ủy đảng, chính quyền, đoàn thể và người dân chưa đầy đủ về tầm quan trọng của việc phân loại chất thải. Vì vậy, để rác thải tại các khu chung cư thật sự được phân loại từ nguồn, theo một số chuyên gia về môi trường, cần khẩn trương có những điều chỉnh về chính sách và kỹ thuật.
Trước hết, cần nghiên cứu bổ sung vào QCVN 04:2021/BXD quy định về hệ thống đường ống thu gom rác trong chung cư, trong đó phân định rõ loại rác (hữu cơ, vô cơ, tái chế, nguy hại), kèm theo quy chuẩn về mầu sắc, kích thước và ký hiệu nhận diện thống nhất, bảo đảm phù hợp chủ trương phân loại chất thải rắn sinh hoạt tại nguồn theo Luật Bảo vệ môi trường. Các văn bản quy phạm pháp luật cần rõ ràng hơn, ràng buộc trách nhiệm cho chủ đầu tư, ban quản lý, ban quản trị. Việc cấp phép xây dựng các dự án chung cư mới cũng cần xem xét tiêu chí có hệ thống thu gom rác phân loại đạt chuẩn như một điều kiện để dự án có thể triển khai…
