Trung tâm của chuyển đổi công bằng
Theo kịch bản biến đổi khí hậu do Bộ Tài nguyên và Môi trường (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường) công bố năm 2020, xu thế tăng nhiệt, lượng mưa cực đoan gia tăng và mực nước biển dâng tiếp tục đe dọa các dải ven biển miền trung. Đến năm 2050, mực nước biển Biển Đông có thể dâng trung bình khoảng vài chục cm, làm gia tăng nguy cơ ngập, xói lở bờ biển và xâm nhập mặn ở những vùng trũng cửa sông, đầm phá miền trung.
Ủy ban Liên chính phủ về biến đổi khí hậu (IPCC AR6) nhấn mạnh xu thế thời tiết cực đoan đang ngày càng tăng, còn các phân tích về tổ hợp lũ-triều-mưa cho thấy, Việt Nam (trong đó đặc biệt miền trung) là khu vực dễ chịu rủi ro ngập phức hợp.
Trong bối cảnh thách thức từ biến đổi khí hậu ngày một lớn, sinh kế của người dân, của những nông hộ nhỏ càng trở thành vấn đề cấp bách. Hiện số nông hộ nhỏ chiếm tới 70-80% số cơ sở sản xuất nông nghiệp ở Bắc Trung Bộ và Duyên hải miền trung. Họ mang đầy đủ những đặc tính dễ tổn thương hơn trước thiên tai như: quy mô đất đai nhỏ lẻ, manh mún (trung bình 0,3-0,5 ha/hộ); phụ thuộc nhiều vào thời tiết... Tuy nhiên, đây cũng là lực lượng hạt nhân để xây dựng mô hình nông nghiệp thông minh tại khu vực này. Hiện nhiều địa phương đã có những chương trình hành động cụ thể để phát huy tiềm lực của các nông hộ nhỏ.
Tỉnh Ninh Thuận (cũ) vốn là nơi khô hạn nhất cả nước. Do đó, Ủy ban nhân dân tỉnh luôn chú trọng vào những chương trình chuyển đổi cơ cấu cây trồng phù hợp với biến đổi khí hậu, chuyển giao cây trồng mới, chế độ canh tác phục vụ sản xuất theo mô hình nông nghiệp thông minh. Nhờ đó, hàng trăm hộ mạnh dạn chuyển sang mô hình canh tác tưới nhỏ giọt cho nho, măng tây. Nhờ áp dụng các tiêu chuẩn VietGAP và sử dụng bẫy sinh học, giúp giảm tới 40% lượng thuốc bảo vệ thực vật.
Ở làng My Lợi (Hà Tĩnh), hơn 200 hộ đã duy trì trung bình bốn thực hành nông nghiệp thông minh với khí hậu (CSA) suốt gần một thập niên, nhờ cơ chế “học hỏi lẫn nhau” trong cộng đồng (Theo Báo cáo Sự đa dạng các thực hành nông-lâm kết hợp tại Việt Nam, do Tổ chức Nghiên cứu Nông Lâm Quốc tế thực hiện). Tại Thừa Thiên Huế, những thửa ruộng hộ nhỏ áp dụng kỹ thuật tưới luân phiên khô - ướt (AWD) và hệ thống thâm canh lúa SRI đã chứng minh cho việc, có thể vừa tiết kiệm nước, vừa tăng năng suất, lại giảm phát thải khí nhà kính (trích dẫn từ công trình nghiên cứu của Trần Văn Hùng, Phạm Thị Kim Liên và các cộng sự, được công bố trên tạp chí Field Crops Research và trên ScienceDirect)…
Những câu chuyện từ thực tế cho thấy: khi một số nông hộ nhỏ mạnh dạn áp dụng tưới tiết kiệm, luân canh hoặc chọn cây chịu hạn, những hiệu quả thực tế khiến cộng đồng lân cận nhanh chóng làm theo. Chính sự “dễ lan tỏa” này biến hộ nhỏ thành hạt nhân thúc đẩy sự thay đổi và thích ứng biến đối khí hậu trong nông nghiệp.
Chuyển đổi xanh bắt đầu từ sự chuyển đổi của nông hộ
Làm thế nào để thu hút và thúc đẩy sự tham gia của chính các nông hộ nhỏ vào chuyển đổi sang nông nghiệp xanh? Các nhóm giải pháp được nhiều chuyên gia đưa ra đều thống nhất ở một số yếu tố cốt lõi: Thứ nhất, cần chứng minh “lợi nhuận xanh” để nông hộ có động lực tham gia bền vững. Áp dụng CSA (giảm phân, thuốc, quản lý rơm rạ, phân hữu cơ, che phủ đất), giảm rủi ro, giảm phát thải nhà kính, là những tiêu chí đang được các chuỗi bán lẻ-xuất khẩu xem trọng khi thu mua sản phẩm từ các nông hộ.
Thứ hai, Nhà nước, cơ quan quản lý tăng cường các chính sách tài chính về quản trị rủi ro, bảo hiểm chỉ số (dựa trên mưa-hạn), quỹ thảm họa cộng đồng, tín dụng xanh cho hộ đầu tư tưới tiết kiệm, dùng năng lượng tái tạo. Thúc đẩy các mô hình kết hợp các tổ hợp tác, hợp tác xã giúp gom đơn hàng, tiêu chuẩn hóa quy trình CSA, từ đó nâng chất lượng, giúp tăng giá bán.
Thêm nữa, các hộ sản xuất cần được hỗ trợ để tiếp cận số liệu, dữ liệu, thông tin cảnh báo sớm thông qua tích hợp chuyển đổi số các thông tin nông nghiệp nhanh chóng và kịp thời. Bản tin dự báo mưa-hạn theo tuần, cảnh báo lũ quét, bản đồ rủi ro ngập mặn ở cấp xã sẽ giúp nông hộ nhỏ đưa ra quyết định ứng phó tốt hơn. Việc phổ biến kết quả khoa học bằng ngôn ngữ dễ hiểu, tích hợp vào khuyến nông số, cũng giúp biến thông tin thành hành động. Bà Mang Thị Sính (tại Thôn 1, Hàm Cần, Ninh Thuận nay là Khánh Hòa) thể hiện sự hào hứng sau khi được cập nhật kiến thức canh tác: Trước đây, bà thường gieo hạt trước và bón phân sau 10 ngày. Tuy nhiên, sau khi được cập nhật kiến thức, bà chia sẻ sẽ áp dụng phương pháp mới được học: phải làm đất, bón lót sau đó kết hợp chăm sóc, bón phân, vừa xáo đất vừa làm cỏ và vun gốc. Như vậy, cây bắp có thể phát triển tốt và hấp thụ chất dinh dưỡng có sẵn trong đất.
Mọi chính sách, dự án phòng, chống biến đổi khí hậu đều cần dựa trên một nguyên tắc: lấy con người làm trung tâm trong chiến lược thích ứng bền vững. Họ giữ đất, giữ rừng, giữ nguồn nước, nuôi sống cộng đồng, và chính họ là chìa khóa để miền trung hóa giải những thách thức từ biến đổi khí hậu thành động lực đổi mới, phát triển nông nghiệp xanh.
