Vừa tiến vào con hẻm được một đoạn, hào nước xanh cùng bức tường thành gạch đỏ nhuốm mầu thời gian đã khiến tôi như bị hớp hồn. Nơi đây làm tôi gợi nhớ tới tòa thành San Salvador de la Punta, nằm ngay cửa biển bến cảng Habana, Cuba. Hai công trình lịch sử sở hữu thiết kế và vai trò gần giống nhau, với bốn góc lồi hình mũi tên và cùng mang trọng trách bảo vệ hai thành phố biển. Có chăng, sự khác biệt dễ nhận thấy nhất nằm ở mầu sắc, do một bên làm từ gạch đỏ và nơi còn lại được xây dựng bằng đá. Bị hấp dẫn ngay từ giây phút ấy, tôi quyết định thay đổi lịch trình, ngay lập tức vào thăm di tích lịch sử này.
Thành cổ Điện Hải nằm khuất sau dãy nhà cao tầng của Trung tâm Hành chính Đà Nẵng trên con phố Trần Phú. Nổi bật phía trong thành là Bảo tàng Đà Nẵng với kiến trúc không mấy liên quan. Thông tin về lịch sử hình thành, vai trò, cũng như những thay đổi trong thời gian qua, chúng ta có thể dễ dàng tra cứu trên mạng.
Quan trọng hơn cả, những nỗ lực tu bổ, phục hồi và tôn tạo công trình lịch sử này (giai đoạn 1 được khởi công từ tháng 3/2018) có thể được nhận thấy rõ ràng, sau quá trình di dời nhà dân chung quanh, cũng như khôi phục toàn bộ hệ thống tường thành, kè hào cải tạo cảnh quan…
Theo thông tin được công bố tháng 5/2022, dự án giai đoạn 2 sẽ tiến hành phá dỡ nhiều công trình, đặc biệt là Bảo tàng Đà Nẵng, cũng như xây mới thêm nhiều kiến trúc khác nhằm thay đổi diện mạo thành Điện Hải. Tất cả nhằm bảo tồn tối đa các thành phần, dấu vết cấu thành di tích gốc, tái tạo một phần không gian cảnh quan và thành phần kiến trúc gốc trong khu vực thành nội. Bên cạnh đó, sẽ bổ sung một số thành phần kiến trúc mới, như nhà trưng bày được xây ngầm toàn bộ dưới lòng đất, bao gồm một phòng trưng bày chính (156m2) và một phòng trải nghiệm thực tế ảo 3D (83m2). Dẫu vậy, tới thời điểm tháng 4/2023, nhiều xe pháo vẫn nằm ngổn ngang chung quanh tường thành và khách tham quan vẫn thoải mái vào thăm bảo tàng.
Nhà nghiên cứu Hà Phước Mai, nguyên Giám đốc Bảo tàng Đà Nẵng, chia sẻ: Viện Viễn Đông Bác cổ (Pháp) có bản đồ vẽ nguyên trạng chiến lũy Nguyễn Tri Phương vào năm 1888 nhưng chúng ta không còn cơ hội phục dựng bởi nơi đó là công trình Trung tâm Hành chính Đà Nẵng. Bên cạnh đó, trước khi di dời Bảo tàng Đà Nẵng, cần nghiên cứu và tìm thêm tư liệu để phục dựng những công trình chính yếu theo nguyên gốc (kiến trúc triều Nguyễn, tường gạch, mái âm dương…), còn các công trình phụ trợ chỉ nên khôi phục nền móng và đặt bảng thuyết minh.
Việc tu bổ, phục hồi và tôn tạo Thành cổ Điện Hải không chỉ giúp người dân và du khách thêm hiểu biết về lịch sử thành phố, mà còn có cơ hội được sống lại những ký ức oai hùng một thời.
