Ðối diện nguy cơ
Thạc sĩ Nguyễn Hữu Thiện, chuyên gia độc lập về sinh thái đồng bằng sông Cửu Long nhận định: Châu thổ Cửu Long đã từng trải qua những đợt hạn-mặn gay gắt vào năm 2016 và 2020. Hiện tượng El Nino đang trở lại, gây nguy cơ xâm nhập mặn sâu vào đất liền một lần nữa vào năm 2024.
El Nino và La Nina là hai giai đoạn của chu kỳ khí hậu tự nhiên gọi là chu kỳ ENSO (chu kỳ El Nino dao động phương nam). El Nino (El Niño) trong tiếng Tây Ban Nha là cậu bé, là giai đoạn "nóng" của chu kỳ ENSO; La Nina (La Niña) là cô bé, là giai đoạn lạnh. Đối với đồng bằng sông Cửu Long và các quốc gia nằm trong lưu vực sông Mê Công, khi nào có El Nino thì nắng nóng, ít mưa, sông Mê Công ít nước; khi nào có La Nina thì mưa nhiều, sông Mê Công nhiều nước. El Nino và La Nina thường luân phiên nhau theo chu kỳ khoảng hai đến bảy năm. Khi nào không có El Nino cũng không có La Nina, gọi là tình trạng ENSO trung tính. Trong bối cảnh biến đổi khí hậu, các hiện tượng El Nino và La Nina có thể xuất hiện thường xuyên hơn và cực đoan hơn.
Theo Thạc sĩ Thiện, tình huống El Nino mạnh diễn ra, kịch bản cho đồng bằng sông Cửu Long sẽ là mùa mưa sắp tới từ tháng 5 đến tháng 11 hằng năm tại châu thổ Cửu Long và các quốc gia lưu vực sông Mê Công, lượng mưa sẽ ít. Trong trường hợp nếu El Nino năm nay cực đoan như hồi năm 2015, lượng mưa trong mùa mưa năm 2023 sắp tới sẽ thấp như lượng mưa năm 2015. Lượng mưa ít trên lưu vực sông Mê Công sẽ dẫn đến tình trạng mùa lũ thấp. Lượng thủy sản tự nhiên của sông Mê Công trôi về đồng bằng sông Cửu Long sẽ ít vì cá, tôm không có nhiều môi trường để sinh sản. Ngoài ra, lượng phù sa bùn cát trôi về châu thổ Cửu Long theo mùa lũ cũng sẽ giảm. Từ đó lượng nước trong mùa lũ sẽ thấp và ảnh hưởng đến vùng Đồng Tháp Mười và Tứ giác Long Xuyên, nhất là các mô hình canh tác và sinh kế dựa vào mùa lũ như nuôi cá, tôm càng xanh trên đồng ruộng, các loại hình du lịch nông nghiệp mùa lũ. Tiếp theo đó, mùa khô sau Tết Nguyên đán 2024, hạn-mặn có thể gay gắt ở vùng ven biển đồng bằng sông Cửu Long, mặn có thể sẽ lấn sâu vào đất liền.
Ứng phó như thế nào?
Theo ông Nguyễn Như Cường, Cục trưởng Trồng trọt (Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn), rút kinh nghiệm năm 2014 El Nino xuất hiện và vụ đông-xuân năm 2015-2016 xảy ra hạn kỷ lục. Với hiện tượng El Nino, dự báo kéo dài trong hai năm nên vụ đông-xuân 2024-2025 có thể sẽ có một đợt hạn khủng khiếp ở đồng bằng sông Cửu Long và các khu vực khác. Do vậy, cần phải xây dựng kế hoạch theo tháng, theo quý từ bây giờ. Đồng thời có đánh giá khu vực nào chịu ảnh hưởng nặng nhất, khả năng cấp nước sản xuất. Phải xác định các vùng trọng điểm bị hạn là những vùng bị hạn năm 2015-2016, có dự báo nguồn nước từ nay đến năm 2025, thậm chí 2026 để chủ động các giải pháp ngay từ bây giờ.
Đồng quan điểm, GS, TS Trần Đình Hòa, Viện trưởng Khoa học thủy lợi Việt Nam cho rằng, cần xây dựng khung, kịch bản theo nhiều mức độ để hằng năm bám sát chỉ đạo, điều hành ứng phó. Đồng thời lắp thêm các điểm quan trắc, đánh giá để đưa ra dự báo, cảnh báo hạn hán, xâm nhập mặn.
Cùng đó, nhằm ứng phó hạn-mặn nói riêng, thiên tai nói chung, Thứ trưởng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Nguyễn Hoàng Hiệp vừa yêu cầu cơ quan chuyên môn xây dựng dự báo chuyên ngành, các giải pháp từ nay đến 2025, trong đó tập trung vào khu vực Tây Nguyên, đồng bằng sông Cửu Long, Trung Bộ và phải ưu tiên nước phục vụ cho sinh hoạt, sản xuất công nghiệp và sản xuất nông nghiệp. "Trong công tác quản lý rủi ro thiên tai, hành động sớm bao gồm việc giảm các tác động của thiên tai đến các nhóm đối tượng dễ bị tổn thương, trong đó có trẻ em và tăng cường khả năng phòng ngừa, ứng phó với thiên tai thông qua việc tiếp cận với các nguồn lực tài chính cho hành động sớm", Thứ trưởng Nguyễn Hoàng Hiệp nhấn mạnh.
Ở góc nhìn chuyên gia, Thạc sĩ Nguyễn Hữu Thiện khuyến nghị, ngành nông nghiệp và bà con nông dân nên bắt đầu quan sát chặt chẽ tình hình để có thể ứng phó kịp thời. Trước mắt, đối với vùng lũ đầu nguồn như Tứ giác Long Xuyên và Đồng Tháp Mười, việc đầu tư cho mùa vụ canh tác và sinh kế dựa vào mùa lũ sắp tới nên dè dặt. Bà con sống bằng nghề đánh bắt cá tự nhiên năm nay khi đầu tư mua lưới và ngư cụ cũng nên thận trọng. Đối với vùng ven biển, mùa khô năm 2023 sắp kết thúc nên rủi ro hạn-mặn đã qua. Nhưng mùa khô năm 2024, vùng này có thể có tình trạng hạn-mặn gay gắt nếu El Nino cực đoan diễn ra. Cách thích ứng tốt nhất trước mắt là chủ động né hạn-mặn bằng cách điều chỉnh lịch thời vụ theo kinh nghiệm của các tỉnh ven biển mùa khô 2016. Các cộng đồng ven biển cần chủ động tích trữ nước ngọt cho sinh hoạt trong mùa khô 2024.
Về lâu dài, cần thực hiện theo quy hoạch tích hợp đồng bằng sông Cửu Long đã được Thủ tướng Chính phủ công bố tháng 6/2022. Theo đó, vùng ngọt được lùi vào phía trong còn vùng ngọt-lợ sẽ được trả lại tự nhiên và canh tác theo mùa mặn-ngọt chứ không cố chống lại mặn như trước nữa. Khi thích ứng với mặn-ngọt theo mùa như vậy, chúng ta không còn phải bị ám ảnh về mặn mỗi khi mùa khô đến nữa. Song song đó, vấn đề cấp nước sinh hoạt cho vùng ven biển cần phải được đầu tư thích đáng, đặc biệt là cho tình huống El Nino cực đoan.
