Việt Nam có khoảng 2 triệu người khiếm thị hoặc có thị lực rất kém. Do đó, các thư viện công cộng đang trở thành lực đẩy quan trọng, từng bước thu hẹp khoảng cách giữa những người khiếm thị và cộng đồng.
Từ năm 1999, Thư viện Khoa học tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh đã xây dựng phòng đọc dành cho người khiếm thị, mô hình đầu tiên trong hệ thống thư viện công cộng cả nước.
Phó Giám đốc thư viện Vĩnh Quốc Bảo cho biết, đến nay không chỉ đầu tư phòng đọc chuyên biệt với thiết bị công nghệ như máy phóng to chữ, máy scan chuyển văn bản, máy in chữ nổi, thư viện còn duy trì 2 phòng thu sách nói kỹ thuật số và đang ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI) để tăng tốc sản xuất tài liệu.
Chỉ riêng 6 tháng đầu năm 2025, Thư viện Khoa học tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh đã hoàn thành hơn 7.500 trang sách chuyên biệt, bao gồm sách nói và sách chữ nổi, với nội dung phong phú từ sách giáo khoa, văn học, âm nhạc đến pháp luật và y học.
Ngoài phục vụ tại chỗ, thư viện còn triển khai mô hình xe thư viện lưu động, một sáng kiến được đánh giá là đầu tiên trên thế giới khi ra mắt năm 2007.
Bên cạnh đó, mô hình “Góc thư viện nhỏ” cũng được triển khai tại 13 mái ấm trong cả nước giai đoạn 2003-2013, mang theo sách chữ nổi, sách minh họa nổi và thiết bị hỗ trợ đến với trẻ em khiếm thị nhiều tỉnh, thành phố.
Nếu Thư viện Khoa học tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh là cánh chim đầu đàn trong khối công lập, thì Thư viện sách nói Hướng Dương lại là một điển hình tiêu biểu của nỗ lực xã hội hóa.
Tồn tại và phát triển suốt 27 năm, thư viện tư nhân đầu tiên và duy nhất này đến nay chuyên sản xuất sách nói cho người khiếm thị trên nền tảng hoàn toàn phi lợi nhuận.
Giám đốc Thư viện Trần Anh Khôi cho biết, thư viện đang sở hữu 5 phòng thu chuyên nghiệp, gần 100 tình nguyện viên tham gia đọc, biên tập và xử lý nội dung cùng với kho dữ liệu hơn 3.000 đầu sách đa dạng thể loại, trong đó có cả sách giáo khoa để phục vụ học sinh khiếm thị.
Không chỉ dừng lại ở sách nói, thư viện còn tổ chức hàng loạt hoạt động hỗ trợ người khiếm thị tiếp cận thông tin và hòa nhập cộng đồng. Trong đó nổi bật là lớp luyện thi chứng chỉ tin học; hơn 40 lớp sử dụng smartphone tại 7 tỉnh, thành phố.
Đặc biệt, 2 chương trình học bổng lớn Ánh Sen và Hướng Dương đã trao hơn 5.500 suất với tổng trị giá hơn 12 tỷ đồng cho học sinh, sinh viên khiếm thị có hoàn cảnh khó khăn.
Thư viện sách nói Hướng Dương cũng không ngừng mở rộng hoạt động văn hóa ngoài sách như tổ chức giải cờ vua cho người khiếm thị, đêm nhạc “Ánh sáng từ trái tim”, quy tụ các nghệ sĩ khiếm thị, tặng gậy dò đường, khám, chữa bệnh miễn phí, tổ chức dã ngoại…
Trong tháng 8 này, thư viện còn đưa vào hoạt động “Thư quán Hướng Dương”, một không gian giao lưu, thư giãn, nơi người khiếm thị có thể đến đọc sách, trò chuyện, học hỏi và kết nối.
Những năm gần đây, số lượng thư viện công cộng phục vụ người khiếm thị tại Việt Nam không chỉ dừng lại ở các trung tâm lớn mà bắt đầu lan tỏa đến nhiều địa phương.
Bên cạnh hệ thống nhà nước, còn ghi nhận sự xuất hiện và phát triển của nhiều mô hình thư viện tư nhân do người khiếm thị hoặc tổ chức xã hội điều hành.
Đáng chú ý, các thư viện đã tích cực ứng dụng công nghệ thông tin vào cả 2 khâu: sản xuất tài liệu (sách nói, sách điện tử, sách chữ nổi) và phục vụ bạn đọc từ xa thông qua nền tảng trực tuyến. Nhiều đơn vị chủ động mở rộng phạm vi hoạt động với các lớp dạy kỹ năng, tổ chức tọa đàm, huấn luyện công nghệ hỗ trợ.
Theo Phó Cục trưởng Văn hóa cơ sở, Gia đình và Thư viện (Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) Đoàn Quỳnh Dung, việc phục vụ người khiếm thị trong hệ thống thư viện công cộng đã có những nền tảng pháp lý rõ ràng theo Luật Thư viện 2019.
Cả nước hiện có hàng chục thư viện công cộng cấp tỉnh hoạt động thường xuyên. Ngoài dịch vụ tại thư viện, các đơn vị đã tổ chức các dịch vụ đọc cho người khiếm thị, như: dịch vụ phục vụ trên không gian mạng, luân chuyển tài liệu đến các điểm hội người mù của địa phương; hình thành mạng lưới cộng tác viên thư viện thực hiện đưa đón tận nơi cho người khiếm thị…
Thư viện công cộng không chỉ là nơi lưu trữ và cung cấp tài liệu, mà đang từng bước trở thành một không gian học tập suốt đời và phát triển năng lực dành cho người khiếm thị.
Dù vẫn còn những rào cản về nhân lực, kinh phí, cơ chế vận hành… nhưng những hạt nhân tích cực này đang mở ra một hướng đi nhân văn, công bằng dành cho cộng đồng người khiếm thị trong dòng chảy số hóa và thị trường hóa thông tin hiện nay.
Các mô hình thư viện là điểm tựa văn hóa, tinh thần và khơi dậy nghị lực sống cho người khiếm thị, giúp họ tự tin hòa nhập cộng đồng và khẳng định giá trị bản thân.
