Những trận mưa dồn dập, lũ quét bất ngờ, đồi núi sạt lở trong đêm… luôn là nỗi ám ảnh của người dân ở nhiều tỉnh miền núi phía bắc. Thiên tai đã cướp đi sinh mạng, cuốn trôi nhà cửa, phá hủy hạ tầng, ảnh hưởng xấu đến đời sống người dân. Thực trạng này phản ánh diễn biến thời tiết cực đoan ngày càng nghiêm trọng, đặt ra yêu cầu cấp bách về việc đầu tư, nâng cao hơn nữa chất lượng hệ thống cảnh báo sớm trước thiên tai.
Thiên tai ngày càng khó lường
Với địa hình đồi núi dốc, thổ nhưỡng dễ phong hóa, khí hậu nhiệt đới gió mùa và mật độ dân cư phân bố dọc các sườn đồi, ven suối, Việt Nam nằm trong nhóm các quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề khi hàng chục vụ lũ quét, sạt lở đất xảy ra mỗi năm, cướp đi sinh mạng và tài sản của người dân.
Năm 2024, cơn lũ đất đá ùn ùn đổ xuống, vùi lấp toàn bộ thôn Làng Nủ tại xã Phúc Khánh, tỉnh Lào Cai. Không gây thiệt hại về người nhưng mới đây vụ sạt lở nghiêm trọng xảy ra vào đầu tháng 8/2025, đoạn qua địa phận tỉnh Lào Cai cũng gây ách tắc giao thông. Nguyên nhân gây sạt lở là do mưa lớn kéo dài khiến nước ngấm sâu, làm mất liên kết kết cấu đất đá tại taluy dương.
Hai vụ việc diễn ra tuy khác nhau về tính chất, cường độ nhưng chung một điểm đó là dù cơ quan khí tượng có cảnh báo mưa lớn, nhưng thông tin cụ thể về nguy cơ lũ quét, sạt lở đất tại từng điểm chưa đến kịp tới người dân, cơ quan, địa phương.
Ngành khí tượng thủy văn Việt Nam đã có những bước tiến rõ rệt trong việc xây dựng hệ thống thông tin cảnh báo, tuy nhiên, để công nghệ thật sự cứu người, cần phải giải quyết những điểm nghẽn tồn tại nhiều năm.
Theo ông Mai Văn Khiêm, Giám đốc Trung tâm Dự báo Khí tượng - Thủy văn quốc gia, biến đổi khí hậu đang làm gia tăng mạnh mẽ các hiện tượng thời tiết cực đoan cả về cường độ, tần suất lẫn phạm vi ảnh hưởng. “Tại Việt Nam, thiên tai không chỉ xuất hiện với tần suất cao hơn mà còn ngày càng khó lường, không có quy luật rõ ràng. Thí dụ như mưa lớn có thể xuất hiện ngay cả trong mùa khô, các tổ hợp rủi ro mưa lớn đi kèm lũ quét và sạt lở đất”, ông Khiêm nhấn mạnh.
Ngành khí tượng thủy văn Việt Nam đã có những bước tiến rõ rệt trong việc xây dựng hệ thống thông tin cảnh báo, tuy nhiên, để công nghệ thật sự cứu người, cần phải giải quyết những điểm nghẽn tồn tại nhiều năm.
Trước hết là hạn chế về dữ liệu và mạng lưới quan trắc. Ở nhiều vùng núi cao vẫn có “vùng trống” quan trắc, cảm biến độ ẩm đất, thiết bị đo dịch chuyển địa chất còn thưa thớt, radar thời tiết chưa phủ hết, dữ liệu vệ tinh đôi khi bị mây dày che khuất. Nhiều điểm nóng sạt lở nằm ngoài vùng phủ radar hoặc thiếu thiết bị đo mưa tại chỗ, khiến mô hình cảnh báo phải dựa vào ước lượng từ vệ tinh và các trạm lân cận, làm giảm độ chính xác.
Bên cạnh đó còn thiếu liên thông dữ liệu liên ngành. Tình trạng sạt lở là hệ quả của tổ hợp nhiều yếu tố: Lượng mưa, địa chất, độ dốc, độ che phủ rừng, cách sử dụng đất. Thế nhưng, dữ liệu này phân tán ở nhiều cơ quan khác nhau như khí tượng, viễn thám, lâm nghiệp, địa chất, quy hoạch sử dụng đất của địa phương… Hiện nay, lực lượng nhân sự có chuyên môn về phân tích dữ liệu và kiến thức địa chất còn thiếu.
Chưa kể, dù có hệ thống cảnh báo, nhưng nếu thông tin không đến kịp người dân hoặc đến nhưng thông tin mang nhiều yếu tố chuyên môn kỹ thuật thì hiệu quả vẫn hạn chế. Ở nhiều bản vùng cao, sóng điện thoại chập chờn, loa truyền thanh không phủ hết khu vực...
Ở góc độ kỹ thuật, theo Phó Giáo sư, Tiến sĩ Phạm Minh Hải, Phó Cục trưởng Viễn thám quốc gia, lũ quét, sạt lở đất là thách thức do liên quan tới thời điểm, khi vệ tinh bay liên tục không dừng tại một điểm sẽ không thể chụp được hình ảnh cụ thể. Do đó, việc sử dụng ảnh vệ tinh trong thiên tai hiện nay mới chỉ đáp ứng việc đánh giá, quan sát thiệt hại trong và sau thiên tai.
Các giải pháp tháo gỡ
Theo ông Hoàng Văn Đại, Cục Khí tượng - Thủy văn, từ năm 2023, ngành khí tượng thủy văn triển khai Hệ thống thông tin cảnh báo lũ quét, sạt lở đất thời gian thực có thể cảnh báo chi tiết đến cấp xã. Hệ thống tích hợp dữ liệu đa nguồn với hơn 3.500 trạm quan trắc mưa tự động với tần suất 10 phút/lần; phản hồi từ 10 radar thời tiết, ước lượng mưa radar, vệ tinh và sản phẩm dự báo mưa hạn cực ngắn đến 6 giờ trên cơ sở ứng dụng công nghệ trí tuệ nhân tạo (AI); dữ liệu dự báo mưa từ mô hình số độ phân giải cao.
Hệ thống cũng tích hợp công nghệ mô phỏng trường độ ẩm đất bão hòa phục vụ cho công tác theo dõi, cảnh báo lũ quét, sạt lở đất. Hiện nay, trang thông tin luquetsatlo.nchmf.gov. vn cung cấp cho các địa phương và người dân thông tin cảnh báo chi tiết đến cấp xã, cũng như các vị trí xung yếu với tần suất cập nhật 1 giờ/lần để các địa phương có thể tích hợp vào các nền tảng số phục vụ truyền tin thiên tai đến cộng đồng được hiệu quả hơn. Tuy vậy, vẫn cần phải tiếp tục tăng mật độ và hiện đại hóa mạng lưới quan trắc là ưu tiên hàng đầu, với việc lắp thêm trạm đo mưa, cảm biến độ ẩm đất tại các điểm nóng.
Ông Phạm Minh Hải, Phó Cục trưởng Viễn thám quốc gia cho rằng: Việc phát hiện lũ quét, sạt lở đất có khó khăn nhưng khi các cơ quan tổ chức, đơn vị, địa phương có nhu cầu ở những chỗ có dấu hiệu, tần suất xảy ra sạt lở, đơn vị viễn thám sẽ khu trú khu vực và sử dụng dữ liệu để đánh giá sự thay đổi của bề mặt rồi sẽ đưa ra bài toán cảnh báo. Dựa vào đó, địa phương có phương án cho từng khu vực.
Từ năm 2023, ngành khí tượng thủy văn triển khai Hệ thống thông tin cảnh báo lũ quét, sạt lở đất thời gian thực có thể cảnh báo chi tiết đến cấp xã. Hệ thống tích hợp dữ liệu đa nguồn với hơn 3.500 trạm quan trắc mưa tự động với tần suất 10 phút/lần; phản hồi từ 10 radar thời tiết, ước lượng mưa radar, vệ tinh và sản phẩm dự báo mưa hạn cực ngắn đến 6 giờ trên cơ sở ứng dụng công nghệ trí tuệ nhân tạo (AI); dữ liệu dự báo mưa từ mô hình số độ phân giải cao.
Ông Hoàng Văn Đại, Cục Khí tượng - Thủy văn
Theo ông Mai Văn Khiêm, điều quan trọng là nghiên cứu và làm chủ công nghệ lõi trong dự báo khí tượng thủy văn bằng việc tập trung vào phát triển các mô hình tổ hợp dự báo thời tiết và khí hậu có tích hợp AI và học máy (machine learning). Nghiên cứu các thiết bị quan trắc phục vụ cảnh báo sạt lở đất tại điểm như thiết bị đo mưa, đo mực nước, đo độ ẩm đất, cảm biến dây rung (wire sensor), camera giám sát và thiết bị âm thanh, nhằm tích hợp thành một hệ thống cảnh báo tự động, kết nối thời gian thực.
Đây là điều kiện tiên quyết để chuyển từ dự báo định tính sang cảnh báo định lượng và theo thời gian thực. Đồng thời, đổi mới truyền thông và cảnh báo đa nền tảng khi tích hợp trên nhiều phương tiện, từ tin nhắn điện thoại, ứng dụng di động, mạng xã hội, đến loa truyền thanh cơ sở, bảo đảm thông tin đến đúng người, đúng lúc, đúng ngữ cảnh.
![[Ảnh] Nhiều tuyến phố Hà Nội ngập sâu, xe đạp thành phương tiện "ưu việt"](https://cdn.nhandan.vn/images/0a9c3eddbc5c8f958470e3d2a83d4e5f5696f6e186d2468c036c19dff4e77e6c136d6eb2e443994712240b124e49417fb271ac7bc9260139b667f2469908ac890e41b040b5c74557d97b88c52ab373874737111446eb0ebccfd0bc7c6eed1b3843313a37993e9ca5ab86f2a561726753/z6945605107476-ebeee931182deab86a636d705b86a41e-3075.jpg.webp)
