Công trình Nhà văn hóa truyền thống bon Đắk R’Moan do Phòng Văn hóa-Thông tin (thị xã Gia Nghĩa, tỉnh Đắk Nông trước đây) làm chủ đầu tư, Công ty trách nhiệm hữu hạn một thành viên Trí Nguyên (phường Bắc Gia Nghĩa) thi công, với những hạng mục cơ bản như: Nhà truyền thống bằng gỗ rộng 232 m2, sân bê-tông, nhà vệ sinh, đài nước, khuôn viên cây xanh... Công trình xây dựng với mục đích: Sinh hoạt cộng đồng, bảo tồn và phát huy văn hóa dân tộc M’Nông. Nơi đây cũng trưng bày nhạc cụ, vật dụng cổ xưa của đồng bào M’Nông; tổ chức các hoạt động văn hóa, giải trí truyền thống và bảo tồn văn hóa của đồng bào dân tộc thiểu số trên địa bàn; góp phần thu hút khách du lịch cho địa phương,… Đặc biệt, nhà truyền thống bon Đắk R’Moan cũng là một trong những điểm đến độc đáo thuộc Công viên địa chất toàn cầu UNESCO Đắk Nông.
Thế nhưng, sau khi hoàn thành và đưa vào sử dụng khoảng gần một năm thì nhiều hạng mục của công trình đã bị xuống cấp nghiêm trọng, mái tranh thấm dột, phần vách hư hỏng, nền nhà bằng xi-măng bong tróc, nguồn nước giếng khoan không bảo đảm, nhiều hạng mục phải ngừng hoạt động… Già làng Điểu Nhan, Trưởng bon Đắk R’Moan cho biết, khi được Nhà nước quan tâm đầu tư xây dựng công trình nhà dài truyền thống để làm nơi sinh hoạt cộng đồng, bà con M’Nông nơi đây rất vui mừng, phấn khởi. Trước khi thi công công trình, bon đã họp những người lớn tuổi, những người có hiểu biết về nhà dài để góp ý cùng chính quyền tham gia xây dựng công trình. Tuy nhiên, trong quá trình triển khai, đơn vị thi công không thực hiện đúng với thiết kế, nhiều người dân trong bon đã lên tiếng góp ý nhưng đơn vị không tiếp thu. Họ sử dụng gỗ kém chất lượng để làm nhà, gỗ cũng không được chọn lọc kỹ càng, có nhiều chỗ nứt nẻ, sâu mọt. Đối với phần mái dùng cỏ tranh đang còn non phơi khô để lợp, do đó mặc dù mới đưa vào sử dụng một thời gian ngắn nhưng phần mái đã bị mục, thấm dột nhiều chỗ.
Ông Điểu Nhiêng, bon Đắk R’Moan, người được địa phương hợp đồng quản lý bảo vệ công trình cho biết, kể cả những người không có chuyên môn về xây dựng cũng dễ dàng nhận thấy công trình kém chất lượng. Ngay từ khi đưa vào sử dụng, phần lớn các cột gỗ đều đã nứt, sâu mọt tạo ra nhiều lỗ lớn. Nền nhà bằng xi-măng thi công sơ sài, nhiều chỗ dùng tay có thể cạo bong tróc. Các hạng mục khác như đài nước không hoạt động, giếng khoan không có nước, vách nhà làm bằng lồ ô non cho nên co rút hư hỏng,... Do công trình xuống cấp không được sửa chữa cho nên đồng bào các bon đã chủ động đem các vật dụng truyền thống về gia đình bảo quản tránh hư hỏng, từ đó nhà truyền thống cũng dừng hoạt động cho đến khi sụp đổ hoàn toàn.
Chính quyền địa phương cho biết, ngay từ thời điểm bàn giao công trình vào năm 2019, lãnh đạo xã Đắk R’Moan (trước đây) đã từ chối nhận bàn giao với lý do công trình có nhiều hạng mục đã bị hư hỏng, xuống cấp. Xã Đắk R’Moan cũng đã thành lập đoàn công tác tiến hành kiểm tra thực tế, thống kê, lập biên bản về hiện trạng công trình để làm cơ sở xác định trách nhiệm về sau, đồng thời có văn bản đề nghị cấp trên chỉ đạo sửa chữa, khắc phục trước khi giao cho địa phương quản lý. Tuy nhiên, thay vì chỉ đạo khắc phục trước khi bàn giao, Ủy ban nhân dân thị xã Gia Nghĩa (trước đây) lại cho rằng, công trình nhà dài truyền thống vẫn đang thực hiện giai đoạn hai là làm tường rào chứ chưa bàn giao toàn bộ, cho nên một số hạng mục hư hỏng, xuống cấp sẽ yêu cầu nhà thầu khắc phục, bảo hành, bảo trì theo quy định... Vì vậy, địa phương vẫn bị ép nhận công trình khi nhiều hạng mục đang hư hỏng.
Theo lãnh đạo phường Nam Gia Nghĩa (Lâm Đồng), nguyên nhân do qua thời gian hơn bảy năm sử dụng, ảnh hưởng của khí hậu, mưa, nắng thất thường, một phần do nguyên vật liệu làm nhà truyền thống bằng tranh, tre, nứa, lá dễ bị hư hỏng, mục nát. Năm 2021, ngôi nhà bắt đầu xuống cấp một số hạng mục, địa phương đã nhiều lần khắc phục sửa chữa tạm thời. Đến năm 2023, công trình nhà truyền thống và một số hạng mục phụ trợ bị hư hỏng, xuống cấp trầm trọng cho nên ngừng hoạt động hoàn toàn.
Từ năm 2021 đến năm 2024, xã Đắk R’Moan (trước đây) đã ba lần báo cáo về thực trạng xuống cấp, hư hỏng của công trình; năm lần làm tờ trình gửi cấp có thẩm quyền xin kinh phí sửa chữa nhà truyền thống. Đến cuối năm 2024, địa phương mới được bố trí 200 triệu đồng; tuy nhiên, quá trình tổ chức kiểm tra, rà soát đánh giá mức độ thiệt hại thực tế thì kinh phí sửa chữa nhà truyền thống vượt xa kinh phí đề xuất ban đầu cho nên không thể thực hiện. Đến đầu năm 2025, công trình được Ủy ban nhân dân thành phố Gia Nghĩa (trước đây) bổ sung 750 triệu đồng để sửa chữa, khắc phục. Trong quá trình địa phương đang xây dựng phương án thì ngày 29/4, nhà truyền thống bị sụp đổ hoàn toàn.
Theo lãnh đạo Sở Xây dựng tỉnh Lâm Đồng, sự sụp đổ nhà truyền thống bon Đắk R’Moan được xác định là sự cố công trình cấp III theo Nghị định số 06/2021/NĐ-CP của Chính phủ quy định chi tiết một số nội dung về quản lý chất lượng, thi công xây dựng và bảo trì công trình xây dựng. Nguyên nhân của sự sụp đổ có yếu tố chủ quan là do công tác bảo trì, khắc phục chậm, chưa được quan tâm đúng mức.
Hiện nay, địa phương nghiên cứu xây dựng phương án phục dựng nhà truyền thống theo định hướng “kiên cố hóa gắn với khai thác du lịch”. Cụ thể: Công trình mới không sử dụng hoàn toàn vật liệu tự nhiên (tranh, tre, nứa, lá) như trước, mà sẽ lựa chọn các loại vật liệu bền vững, thân thiện môi trường, bảo đảm tuổi thọ lâu dài nhưng vẫn giữ được hình thức, kiến trúc đặc trưng nhà truyền thống của người M’Nông. Ngoài việc phục vụ sinh hoạt cộng đồng, bảo tồn các hoạt động văn hóa truyền thống, công trình còn hướng tới khai thác du lịch sinh thái - cộng đồng, tạo điểm đến trải nghiệm văn hóa, đóng góp vào phát triển kinh tế - xã hội địa phương.
Tuy nhiên, khó khăn lớn nhất hiện nay là vị trí của nhà truyền thống nằm trong phạm vi quy hoạch tuyến cao tốc bắc - nam phía tây (CT.02), đoạn Ngọc Hồi - Chơn Thành - Rạch Giá theo Quyết định số 1454/QĐ-TTg ngày 1/9/2021 của Thủ tướng Chính phủ. Do vậy, việc phục dựng nếu làm ngay trên vị trí cũ sẽ không phù hợp quy hoạch, dẫn tới lãng phí đầu tư nếu sau này thực hiện giải phóng mặt bằng. Vì vậy địa phương phải tính toán thận trọng để vừa bảo tồn được giá trị văn hóa của cộng đồng M’Nông, vừa không mâu thuẫn với định hướng phát triển hạ tầng quốc gia.
