Cuộc mít-tinh đòi yêu sách của hơn 8.000 người dân
Ông Hoàng Đăng Hùng (sinh năm 1952), quản lý di tích kiêm thủ từ đền Xuân Hòa cho biết, đền Xuân Hòa được xây dựng vào thế kỷ XVII tại thôn Yên Phủ, xã Long Cù, tổng Phù Long, phủ Hưng Nguyên, Nghệ An. Đền thờ thần hoàng làng và thần Cao Sơn, Cao Các, là 2 vị thần trong tín ngưỡng dân gian, có công bảo vệ đất nước, giúp đỡ nhân dân.
Theo ông Hùng, nhiều năm về trước, các cụ cao niên trong làng kể lại, để chuẩn bị cho cuộc mít-tinh này, theo phân công của chi bộ, các đảng viên và người dân đã đốn 3 cây tre già, nối với nhau để làm cột cờ. Cột cờ được nối trên ngọn cây trôi cổ thụ trước đền Xuân Hòa. Một lá cờ đỏ búa liềm đã được treo lên trong đêm ngày 11, rạng sáng ngày 12/9/1930.
Trong đêm tối, ngọn cờ dương cao ấy đã trở thành tín hiệu hiệu triệu lòng dân cần lao đoàn kết, tạo nên sức mạnh tinh thần to lớn để cùng đấu tranh chống thực dân Pháp và chính quyền tay sai, chống sưu cao, thuế nặng...
Cuốn Lịch sử Đảng bộ xã Hưng Long đã ghi lại sự kiện ngày 12/9/1930 như sau: Hưởng ứng phong trào đấu tranh của nhân dân Nghệ Tĩnh, đặc biệt là cuộc biểu tình của nông dân huyện Nam Đàn ngày 30/8/1930 và ngày 6/9/1930, đồng chí Lê Xuân Đào, phái viên của Xứ ủy Trung Kỳ đã chủ trì cuộc họp mở rộng gồm đại diện các tổ chức cơ sở Đảng, bàn biện pháp tổ chức một cuộc biểu tình lớn toàn phủ Hưng Nguyên vào ngày 12/9/1930.
Đồng chí Nguyễn Ngọc Ngoạn, đảng viên ở Xuân Hòa -Long Cù được cử làm Tổng Chỉ huy. Cờ Đảng được 2 đồng chí Nguyễn Vỹ và Nguyễn Hỷ treo trên ngọn cây trôi của đền Xuân Hòa, phát hiệu lệnh đấu tranh của toàn phủ Hưng Nguyên.
3 giờ ngày 12/9/1930, đông đảo nông dân tổng Phù Long và vùng phụ cận mang theo gậy gộc, giáo mác, dây thừng, cờ đỏ búa liềm rầm rập đổ về đền Xuân Hòa tập trung, rồi kéo xuống ga Yên Xuân bắt trói trưởng ga, cắt đứt dây điện thoại để triệt đường dây liên lạc của địch.
Trước khí thế của cuộc biểu tình, thực dân Pháp đã huy động một đội lính đến bắn chỉ thiên, đòi giải tán cuộc biểu tình, nhưng quần chúng vẫn hàng ngũ chỉnh tề thẳng tiến về phủ lỵ.
Khi đoàn kéo đến Thái Lão, thực dân Pháp đã cho máy bay thả bom xuống đám đông làm chết 217 người và 125 người bị thương, trong đó có 43 người tổng Phù Long. Cuộc khủng bố dã man này đã gây chấn động dư luận trong nước và quốc tế.
Khi đoàn biểu tình của hơn 8.000 người dân bị dìm trong biển máu, thực dân Pháp đưa lính về đền Xuân Hòa, nhằm hạ lá cờ đỏ búa liềm. Chúng dùng súng, bắn liên tục nhiều phát mới làm gãy được thân cột cờ.
Địa chỉ đỏ giáo dục truyền thống cách mạng
Theo tài liệu của Bảo tàng Xô viết Nghệ Tĩnh (nay là Bảo tàng Nghệ An-Xô viết Nghệ Tĩnh), cuộc biểu tình ngày 12/9/1930 đã thu hút hơn 8.000 nhân dân từ các tổng Phù Long, Thông Lạng, Nam Kim tham gia. Theo kế hoạch, quần chúng tập kết ở đền Xuân Hòa, kéo xuống ga Yên Xuân rồi tiến về phủ lỵ Hưng Nguyên để đưa yêu sách cho tri phủ. Tuy nhiên, cuộc biểu tình này đã bị thực dân Pháp và tay sai dìm trong biển máu.
Nếu như Xô viết Nghệ Tĩnh là cuộc tổng diễn tập đầu tiên của Đảng Cộng sản Việt Nam và quần chúng nhân dân chuẩn bị cho cuộc Tổng khởi nghĩa Tháng Tám năm 1945, thì cuộc biểu tình ngày 12/9/1930 đã chứng minh sức mạnh vùng lên to lớn của nhân dân nhằm thoát khỏi xiềng xích của đêm trường nô lệ.
Ngày 20/9/1930, thực hiện chủ trương của Đảng, nông dân các làng: Xuân Hòa, Yên Thọ, Thuận Đức, Nghĩa Sơn, Yên Phú đã tập trung tại đền Xuân Hòa tổ chức truy điệu những người hy sinh trong sự kiện ngày 12/9/1930.
Từ tháng 9/1930, phong trào đấu tranh của quần chúng chuyển biến, vượt ra ngoài dự kiến của các cấp bộ Đảng với liên tiếp những cuộc biểu tình có vũ khí thô sơ của nông dân nhiều huyện Nghệ Tĩnh (Nghệ An, Hà Tĩnh), dồn dập tấn công huyện đường. Chính quyền cai trị bị rối loạn; quan chức người Pháp ngày đêm sống trong tâm trạng lo âu, tìm nơi trú ẩn.
Từ phong trào đấu tranh này, bộ máy chính quyền tay sai nhiều nơi tan rã, dẫn tới sự ra đời của chính quyền Xô viết.
Đến nay, đã 95 năm trôi qua, nhưng câu chuyện về lá cờ hiệu triệu treo trên cây trôi trước sân đền Xuân Hòa vẫn được lưu truyền trong tâm thức các thế hệ nhân dân nơi đây.
“Trong kháng chiến chống Pháp, đền Xuân Hòa còn được sử dụng để đặt cơ sở in ấn tài liệu của Đảng và xưởng chế tạo vũ khí. Trong cuộc đấu tranh chống chiến tranh phá hoại của đế quốc Mỹ, đền bị hư hỏng, được phá dỡ để lấy cột, gỗ phục vụ kháng chiến nhưng nhiều đồ tế khí đã được mang đi gửi ở nhà thờ các dòng họ trước đó. Sau này, đền được phục dựng, tu sửa, riêng cây trôi cổ thụ, nơi treo ngọn cờ hiệu triệu lòng dân trong sự kiện ngày 12/9/1930 không còn nữa”, ông Hoàng Đăng Hùng chia sẻ.
Hiện nay, ngay trước đền Xuân Hòa, một tấm bia dẫn tích cũng đã được dựng lên, ghi rõ: “Nơi đây, điểm xuất phát của quần chúng cách mạng tập trung mít-tinh đi biểu tình, treo cờ búa liềm trên cây trôi, phát hiệu lệnh đấu tranh của toàn phủ Hưng Nguyên vào hồi 3 giờ ngày 12/9/1930. Đền Xuân Hòa đã được ghi vào lịch sử Xô viết Nghệ Tĩnh 1930-1931 do Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo”.
Trong khuôn viên đền, bia tưởng niệm liệt sĩ xã Hưng Long cũng được xây dựng.
Quần thể di tích đền Xuân Hòa trở thành một điểm đến lịch sử, văn hóa, tâm linh, thu hút đông đảo người dân và khách thập phương tham quan, dâng hương. Đây cũng là nơi giáo dục lòng yêu nước, truyền thống đấu tranh cách mạng kiên cường, bất khuất cho các thế hệ, đặc biệt là thế hệ trẻ và học sinh trên địa bàn.
