Bức tranh kinh tế-xã hội 5 tháng đầu năm cho thấy, nhiều chỉ tiêu trọng yếu đã đạt và vượt tiến độ đề ra. Tuy nhiên, các địa phương trong vùng cũng thẳng thắn chỉ ra hàng loạt điểm nghẽn cần tháo gỡ. Giải ngân vốn đầu tư công vẫn chậm, hạ tầng khu công nghiệp thiếu đồng bộ, một số tỉnh chưa đấu giá thành công các khu đất phục vụ công nghiệp, đô thị và dịch vụ. Chuyển đổi số và đổi mới sáng tạo chưa theo kịp yêu cầu phát triển nhanh và bền vững.
Khi tài nguyên không còn “rẻ và dễ”
Trước khi điều chỉnh địa giới hành chính, Thành phố Hồ Chí Minh, Bình Dương và Đồng Nai từng là những địa phương đi đầu trong công nghiệp hóa nhờ lợi thế về quỹ đất dồi dào và hạ tầng kết nối sớm. Tuy nhiên, chính bước khởi đầu sớm ấy đang dần trở thành rào cản khi nhiều khu công nghiệp đã vận hành hơn hai thập niên và không còn phù hợp yêu cầu phát triển hiện đại.
Dù vẫn có doanh nghiệp tiếp tục đầu tư nhưng phần lớn chỉ dừng lại ở việc cải tạo hoặc bổ sung trên nền dây chuyền và quy trình cũ, khiến khả năng tạo ra bứt phá trong tăng trưởng ngày càng thu hẹp. Năng suất lao động của vùng cũng đang có dấu hiệu chững lại. Tỷ lệ lao động có kỹ năng chỉ ngang bằng mức trung bình cả nước, cho thấy vai trò đầu tàu một thời của vùng đang suy giảm. Đầu tư cho hoạt động nghiên cứu và phát triển chưa được chú trọng, khiến Đông Nam Bộ thiếu nền tảng để bước vào nền kinh tế tri thức. Khoảng cách công nghệ giữa doanh nghiệp trong vùng với các tiêu chuẩn sản xuất mới ngày càng bị nới rộng.
Một nguyên nhân sâu xa là mô hình phát triển theo chiều rộng kéo dài quá lâu, dựa vào khai thác tài nguyên, đất đai và lao động giá rẻ. Dù nhiều địa phương đã xác định cần chuyển sang phát triển chiều sâu, thực tế cho thấy những chuyển động còn chậm và giá trị tạo ra chưa đủ mạnh để thay đổi chất lượng tăng trưởng. Không ít doanh nghiệp vẫn loay hoay với phương thức sản xuất truyền thống, chưa theo kịp xu hướng kinh tế số, sản xuất thông minh và quản trị hiện đại.
Đáng lưu ý, trong khi nền kinh tế vùng có độ mở cao, hệ thống giao thông liên kết vẫn thiếu đồng bộ. Riêng tại Thành phố Hồ Chí Minh, tình trạng quá tải hạ tầng đô thị và sự thiếu kết nối hiệu quả với các vùng phụ cận đang đẩy chi phí logistics lên cao. Gánh nặng chi phí ngày một lớn đang bào mòn sức cạnh tranh của doanh nghiệp, ảnh hưởng trực tiếp đến đà phục hồi và tăng trưởng chung.
Cần một hướng đi hiệu quả hơn
Theo các chuyên gia, thực trạng hiện nay cho thấy mô hình phát triển dựa trên lợi thế sẵn có đã dần chạm tới giới hạn. Để tạo đột phá, vùng cần tái cấu trúc và mở ra không gian phát triển mới. Thay vì tiếp tục săn tìm những “vùng trũng chi phí”, Đông Nam Bộ cần tập trung nâng năng suất, tối ưu hiệu quả sử dụng từng đơn vị tài nguyên hiện hữu.
Theo TS Huỳnh Thanh Điền, những khu công nghiệp đã lạc hậu cần được quy hoạch lại theo hướng xanh, tuần hoàn và ứng dụng công nghệ hiện đại. Các doanh nghiệp không có kế hoạch chuyển đổi phù hợp định hướng mới thì không nên tiếp tục gia hạn thời gian hoạt động. Thay vào đó, cần thu hút các dự án mới có trình độ công nghệ cao, giá trị gia tăng lớn, sử dụng ít tài nguyên và thân thiện môi trường.
Tại Thành phố Hồ Chí Minh, yêu cầu chuyển đổi càng trở nên cấp thiết. Thành phố cần tập trung thu hút các ngành công nghệ lõi như công nghệ số, sản xuất vi mạch, chíp bán dẫn... Không chỉ mang lại giá trị gia tăng cao, các lĩnh vực này còn góp phần đưa nền kinh tế thành phố lên “nấc thang” mới trong chuỗi giá trị toàn cầu.
Song song đó, các doanh nghiệp cần đẩy nhanh tiến trình chuyển đổi xanh và phát triển bền vững, vì đây sẽ là điều kiện tiên quyết để tiếp cận các thị trường quốc tế. Với thị trường lao động, bài toán không còn là kéo lao động phổ thông bằng lương thấp, mà là nâng cấp chất lượng nhân lực.
Cùng quan điểm, chuyên gia Võ Trí Thành cho rằng, mô hình công nghiệp hiện nay của vùng đã lỗi thời vì tiêu tốn nhiều đất và lao động. Giải pháp là thu hút các nhà đầu tư chiến lược trong lĩnh vực công nghệ cao và công nghệ nền tảng, đồng thời nâng cao năng lực của bộ máy hành chính và thúc đẩy mạnh mẽ liên kết vùng, đặc biệt về hạ tầng và huy động vốn đầu tư.
Từ những nền tảng đã được củng cố, nếu các giải pháp được triển khai đồng bộ, bài bản và sát thực tiễn, các địa phương trong vùng hoàn toàn có thể lấy lại vị thế vốn có, tiếp tục là lực kéo chủ lực của nền kinh tế Việt Nam trong thời kỳ phát triển mới.
