Đường đá khấp khểnh, xe đạp lóc cóc trong nắng thu rám da tay, đưa chúng tôi đến nơi hội tụ nghĩa quân làm nên cuộc khởi nghĩa Ba Đình (1886-1887). Mảnh đất này, xưa kia là ba làng: Mậu Thịnh, Thượng Thọ, Mỹ Khê, nơi mỗi làng có một ngôi đình. Đình làng này nhìn thấy đình của hai làng kia, một sự sắp đặt của địa thế tạo nên cái tên Ba Đình nơi miền quê chiếu cói Nga Sơn. Nơi đây từng là căn cứ của cuộc khởi nghĩa hưởng ứng phong trào Cần Vương chống Pháp.
Những người bạn quê xã Ba Đình giúp chúng tôi hiểu hơn về di tích, về cuộc kháng chiến. Lịch sử của một cuộc khởi nghĩa, với những lý giải về quân sự là địa thế lựa chọn, về chính trị là chưa có một tổ chức đảng lãnh đạo… nên thất bại. Nhưng đây là một trong nhiều cuộc tập dượt của tinh thần yêu nước, kháng chiến chống thực dân Pháp của nhân dân ta.
Lịch sử ghi rằng, vào đêm 20 rạng sáng ngày 21/7/1887, thực dân Pháp đã san phẳng căn cứ Ba Đình. Hơn nữa, họ còn buộc triều đình nhà Nguyễn phải xóa tên ba làng này khỏi bản đồ hành chính, để dạy các làng khác, vùng nông thôn khác một bài học. Tuy nhiên, làng ấy vẫn còn cho đến hôm nay. Ba Đình giờ là địa chỉ đỏ để giáo dục tình yêu quê hương, đất nước.
Trở lại xã Ba Đình hôm nay, mọi thứ đã đổi thay! Căn cứ Ba Đình kiên cường năm xưa, giờ đây đã được tôn tạo. Hôm nay, hệ thống giao thông liên tỉnh, liên huyện, liên xã, liên thôn... đã mạch lạc, rõ ràng, không còn là những lối mòn bùn lầy ngày mưa hay đá lóc cóc ngày nắng. Những con đường ấy như huyết mạch, cho thấy những đổi thay theo tháng năm. Chiến tranh đã qua rồi. Nỗi niềm đói kém cũng đã qua rồi.
Lịch sử đất nước không còn là những con số, những mốc thời gian khô khan trên sách vở, mà đã thấm ngấm qua những người làm nên dáng hình đất nước. Cha ông xưa đắng cay cơ cực, đổ bao xương máu để giành lại độc lập, để con cháu được sống trong hòa bình và ấm no như hôm nay.
Cơn bão số 3 (Wipha) vừa qua, bạn bè ở xã Ba Đình gửi tôi xem những hình ảnh ngập lụt. Trong màn mưa trắng xóa, tôi thấy hình ảnh một thanh niên bê bao lúa từ bếp lên nhà trên, chạy lũ giúp bác nông dân già yếu. Hình ảnh ấy, là tình người, tình làng, là nghĩa quê hương gian khó có nhau.
Tên gọi quảng trường “Ba Đình” do bác sĩ Trần Văn Lai, Thị trưởng Thành phố Hà Nội (từ ngày 20/7 đến 19/8/1945) đặt theo tên căn cứ Ba Đình (Thanh Hóa), nhằm tưởng nhớ tinh thần chống Pháp anh dũng của nghĩa quân Phạm Bành, Đinh Công Tráng... Nơi đây, vào ngày 2/9/1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã đọc Tuyên ngôn Độc lập khai sinh ra nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, đánh dấu một mốc son chói lọi trong lịch sử dân tộc.
