Sau những ngày mưa, rừng xanh căng tràn nhựa sống. Đây cũng là lúc những búp măng non bắt đầu nhú lên từ lòng đất. Cứ thế, mùa măng rừng kéo dài suốt nhiều tháng mưa. Người Xơ Đăng vẫn bảo: “Mưa càng dày, rừng càng hào phóng cho người dân nhiều măng hơn”.
Lộc rừng trong những ngày mưa
Để lấy được một búp măng ngon, người hái măng phải tinh tường và khéo léo, nhìn theo hướng gốc cây, đoán độ sâu rồi mới đào. Măng đầu mùa còn non, giòn và ngọt, được ưa chuộng nhất. Để có được một gùi măng đầy, người hái phải đi bộ hàng cây số, băng qua những con suối sâu, vượt qua những vạt rừng dốc đứng. Với người Xơ Đăng ở xã Đăk Pxi, đây không chỉ là công việc, mà là nét sinh hoạt truyền thống gắn bó qua bao thế hệ…
Tranh thủ sắp xếp xong công việc gia đình, ngay từ sáng sớm, chị Hơ Vang cùng chị em phụ nữ tại thôn Đăk Wét, xã Đăk Pxi đi hái măng rừng. Hành trình hái măng đã theo chị từ thuở còn bé đến khi lập gia đình và được xem là một nghề phụ giúp có thêm nguồn thu nhập. Sau cả ngày băng rừng lội suối, công sức của chị em sẽ được đổi lại bằng những gùi măng tươi rói, trắng muốt. Toàn bộ số măng sẽ được Tổ liên kết phụ nữ sản xuất măng khô của xã thu mua tại chỗ. Dù ít ỏi, nhưng đây là nguồn thu nhập cho cuộc sống hằng ngày. Chị Hơ Vang cho biết: “Mùa mưa đến là chúng tôi lại rủ nhau đi hái măng. Ngày nào tranh thủ được thì đi, lấy được ít thì ăn, nhiều thì đem bán. Măng giúp chúng tôi có thêm tiền mua áo quần, sách vở cho con cái, nhất là dịp chuẩn bị năm học mới”.
Được thiên nhiên ưu đãi cho nên nguồn măng của xã Đăk Pxi không chỉ dồi dào mà chất lượng cũng được đánh giá rất thơm ngon. Đặc sản ở đây là măng le bởi hương vị thơm, giòn, ngọt, màu sắc vàng tươi đặc trưng. Nhiều năm gần đây, nghề làm măng le khô hình thành và được xem là một nghề phụ mang lại hiệu quả kinh tế cao cho người dân. Việc xây dựng thương hiệu đặc trưng cho sản phẩm này được xác định là hướng đi lâu dài, vừa gắn với công tác bảo vệ và phát triển rừng, vừa là hướng đi bền vững trong công tác giảm nghèo của địa phương.
Năm 2023, Hội Liên hiệp Phụ nữ xã Đăk Pxi đã vận động và thành lập Tổ liên kết sản xuất măng le khô với hơn 20 thành viên. Chị Nguyễn Thị Thanh Tâm, Chủ nhiệm tổ chia sẻ: “Nếu chỉ bán măng tươi thì thu nhập không đáng bao nhiêu. Chúng tôi đã đầu tư lò sấy, hướng dẫn người dân sơ chế, bảo quản măng le khô để nâng cao giá trị; vừa tạo việc làm tại chỗ, vừa tiêu thụ được sản lượng măng lớn trong mùa mưa”.
Chủ tịch Hội Liên hiệp Phụ nữ xã Đăk Pxi Nguyễn Thị Thuận cho biết, sau hơn hai năm, mô hình liên kết sản xuất măng le khô bước đầu mang lại hiệu quả rõ rệt. Hàng chục phụ nữ Xơ Đăng có việc làm ổn định vào mùa măng, đồng thời sản phẩm măng le khô đã trở thành đặc sản, góp phần quảng bá thương hiệu địa phương.
Hương vị văn hóa từ rừng
Nếu ở xã Đăk Pxi, đồng bào Xơ Đăng gắn bó với nghề làm măng khô, thì ở xã Đăk Ui măng lại hiện diện nhiều hơn trong ẩm thực hằng ngày. Đáng chú ý, món Păng Chôh (măng chua) là đặc sản không thể thiếu trong mỗi gia đình, tạo nên nét ẩm thực truyền thống đặc trưng của đồng bào Tây Nguyên nói chung và của người Xơ Đăng nói riêng. Chị Y Nhâm tại làng Wang Hra, xã Đăk Ui cho biết, ngày xưa, đến mùa măng rừng, phụ nữ trong nhà sẽ tự chế biến tuỳ theo nhu cầu sử dụng của gia đình mình. Theo thời gian, người dân biết học hỏi nhau cách làm măng sao cho ngon hơn - từ việc lựa chọn loại măng nào để phơi khô, măng nào để luộc ăn hay măng nào để làm Păng Chôh. “Ở vùng chúng tôi thì có rất nhiều loại măng, như là măng le, măng nứa, măng sâm lũ. Để làm ra sản phẩm măng chua chúng tôi chọn măng le bởi nó giữ được độ trắng, ăn ngon hơn và bảo quản được lâu hơn. Đầu mùa thì thường sẽ lấy măng củ, đến cuối mùa sẽ lấy loại măng vòi, mọc ở trên cao hơn. Khi muối măng chua, mình có thể để dành ăn được quanh năm”, chị Y Nhâm chia sẻ.
Với người Xơ Đăng ở xã Đăk Ui, măng chua không chỉ là món ăn mà còn chứa đựng ký ức văn hóa của bao thế hệ. Ngày nay, dù cuộc sống đã khấm khá hơn, nhưng trong mỗi nếp nhà, bên cạnh ché rượu cần thường có thêm những ché măng chua để ăn, để đãi khách, làm quà cho con cháu đi xa... Nắm bắt được nhu cầu, thị hiếu của nhiều người, xã Đăk Ui đã vận động đoàn viên, hội viên cùng tham gia thành lập Tổ liên kết chế biến măng chua và các món ẩm thực truyền thống để trưng bày, giới thiệu tại các phiên chợ nông sản sạch của địa phương. Nhờ đó, măng rừng không chỉ hiện diện trong bữa ăn gia đình, mà còn bước ra thị trường như một sản phẩm văn hóa-du lịch, góp phần giữ gìn, quảng bá nét văn hóa ẩm thực đặc trưng của đồng bào Xơ Đăng.
Nhận thấy tiềm năng về điều kiện tự nhiên và giá trị văn hóa truyền thống của người Xơ Đăng, chính quyền địa phương đã xác định phát triển sinh kế từ măng rừng phải gắn với bảo tồn rừng tự nhiên, “giữ rừng để giữ nghề” với nhiều giải pháp cụ thể, như: Đẩy mạnh tuyên truyền về công tác quản lý, bảo vệ rừng; yêu cầu các hộ dân ký cam kết không phát rừng le tự nhiên làm rẫy, hướng dẫn khai thác có chọn lọc... Nhờ đó, ý thức bảo vệ rừng trong cộng đồng người Xơ Đăng cũng được củng cố, giúp sinh kế bền vững và gìn giữ màu xanh của đại ngàn.
