Chõ gốm Đông Sơn đầu tiên được công nhận Bảo vật quốc gia

Trong bộ sưu tập “Gốm thời dựng nước” của ông Phạm Gia Chi Bảo, chõ gốm có tên gọi “Chõ gốm Đông Tiến” có giá trị nổi bật. Chõ gốm này được tìm thấy ở xã Đông Tiến, Đông Sơn (Thanh Hóa), trên triền sông Mã. Các nhà nghiên cứu khảo cổ học và Hội đồng giám định nghiên cứu về chất liệu, màu sắc, kỹ thuật chế tác, nghệ thuật trang trí, đối sánh với các hiện vật khác… đã khẳng định hiện vật này thuộc giai đoạn Văn hóa Đông Sơn.

Trong Văn hóa Đông Sơn, cách ngày nay khoảng 2.500 năm, đã có nghề luyện kim đúc đồng, chế tác kim loại, làm gốm, chế tác đồ trang sức… rất phát triển. Thời kỳ này cũng có sự phát triển mạnh mẽ nền nông nghiệp trồng lúa nước ở lưu vực sông Hồng, sông Mã và sông Cả.

Các nhà khoa học đã tìm được chứng tích xác thực của nghề nông nghiệp trồng lúa, chăn nuôi và nghề làm vườn trồng lúa, hạt gạo và chõ gốm đồ xôi trong các di tích thời Tiền Đông Sơn ở lưu vực sông Hồng.

Tư liệu khảo cổ học-dân tộc học cũng đã chứng minh tục ăn chín, uống sôi và sử dụng gạo (nếp, tẻ) là thực phẩm chính trong bữa ăn là một trong những thành tựu lớn của cư dân Việt cổ. Cộng đồng cư dân Đông Sơn đã sáng tạo một loại dụng cụ chế biến thức ăn bằng hơi nước, mà dân gian gọi với cái tên nôm na là “chõ”. Chõ gốm là đồ tạo tác có giá trị cao trong đời sống so với một một số loại hình hiện văn hóa Đông Sơn mà chủ nhân là người Lạc Việt.

Tuy vậy, chõ rất ít được phát hiện so với các loại đồ gốm như nồi, chậu, thạp, bát, bình, vò, nồi nấu đồng, khuôn đúc... được tìm thấy trong các địa điểm khảo cổ thuộc văn hóa Đông Sơn.

Cho đến nay mới chỉ tìm thấy 7 chiếc chõ gốm Đông Sơn, phần lớn đều không còn nguyên vẹn. Chõ gốm Đông Tiến là hiện vật còn nguyên vẹn nhất, lớn nhất với hình dáng cân đối, hài hòa và trang trí hoa văn đặc trưng của văn hóa Đông Sơn.

Chõ gốm Đông Tiến cho thấy trình độ cao của kỹ thuật chế tác đồ gốm thời tiền-sơ sử, với công năng chính là làm chín gạo nhờ hơi nước bằng cách tiên tiến nhất lúc bấy giờ. Chõ gốm này có chiều cao 40cm, được tạo tác từ đất sét pha cát, bã thực vật và nung ở nhiệt độ khoảng 800-900 độ C, được tạo hình trên bàn xoay kết hợp với nặn tay và kỹ thuật bàn đập hòn kê, dùng để đun, nấu, hấp chín đồ ăn bằng hơi nước.

Chõ gốm được tạo hình gồm hai tầng: tầng trên là ngăn để đồ cần làm chín, tầng dưới là nồi đựng nước đun sôi. Phần chứa nguyên liệu hấp cao 23cm, thân loe hình chóp cụt thuôn dần về phía nồi hấp, miệng hơi loe, có rãnh và gờ ở mép miệng. Phần nồi chứa nước cao 17cm, hình cầu, đáy lồi cong tròn, vai có gờ. Vỉ hấp giữa chõ và nồi có các lỗ nhỏ. Nơi tiếp giáp hai phần chõ và nồi có gờ đắp nổi ở vai. Mặt ngoài chõ trang trí văn thừng đập kết hợp với miết láng, vừa mang tính mỹ thuật vừa hỗ trợ khi tạo dáng, làm cho sản phẩm chắc, khỏe, chịu lực, ít bị rạn nứt khi nung và giữ được nhiệt đều khi sử dụng.

Chõ gốm Đông Tiến có nét tạo hình thanh thoát, riêng biệt, độc đáo so với các hiện vật đồ đun nấu hoặc các loại đồ đựng đất nung khác.

Chõ gốm Đông Tiến là nguồn sử liệu hiện vật quan trọng phản ánh đời sống vật chất và đời sống tinh thần, tâm linh và những lễ nghi liên quan tín ngưỡng nông nghiệp của cư dân thời Đông Sơn của người Việt cổ.

Việc phát hiện các chõ gốm trong những di chỉ văn hóa Đông Sơn là minh chứng sống động cho thấy những nét văn hóa ẩm thực của người thời đó: đã biết sử dụng hơi nước làm chín gạo nếp (và có thế một số thức ăn khác) để tạo thành xôi - món ăn truyền thống phổ biến trong các dịp lễ tiết quan trọng và đời sống thường ngày trên đất Việt từ cách đây 2.500 năm cho đến ngày nay.