Chính thức hóa cho khu vực phi chính thức - Giải pháp cho trung và dài hạn

Tiến sĩ Nguyễn Ngọc Anh, Trung tâm Nghiên cứu kinh tế và chính sách (DEPOCEN) chỉ rõ, nền kinh tế nào cũng đều là một thực thể đa dạng với nhiều chủ thể và có thể được chia thành 2 khu vực: chính thức và phi chính thức. Giống như ở nhiều nền kinh tế mới nổi, khu vực phi chính thức ở nước ta đóng một vai trò quan trọng trong cuộc sống hằng ngày, xuất hiện trong mọi lĩnh vực.

Sáng 17/6, hội thảo trực tuyến với chủ đề “Chính thức hóa cho khu vực phi chính thức - Giải pháp nào cho trung và dài hạn?” đã trao đổi nhiều nội dung xoay quanh việc chính thức hóa cho khu vực phi chính thức nền kinh tế nước ta trong bối cảnh hiện nay.

Điều chỉnh chính sách phải phù hợp và xuất phát từ đặc điểm, điều kiện của Việt Nam

Tiến sĩ Nguyễn Xuân Hải, Cố vấn kinh tế cấp cao, Hathaway Policy (cộng đồng các nhà khoa học được đào tạo bài bản tại các cơ sở đào tạo hàng đầu trong nước và quốc tế với lĩnh vực nghiên cứu chính là kinh tế và chính sách) đưa ra một kiến nghị nhỏ cho trung và dài hạn, trong đó mục tiêu chính là chuyển đổi hộ kinh doanh sang doanh nghiệp và lao động phi chính thức sang chính thức. Cụ thể, đạt 1-2% hộ kinh doanh (50-100 nghìn) chuyển đổi mỗi năm; 1-2% lao động phi chính thức (300-500 nghìn) có việc làm chính thức mỗi năm.

Để làm được như vậy, cần phải lấy các trung tâm dịch vụ việc làm làm trung tâm, trong đó triển khai: tuyển dụng lao động phi chính thức trên toàn quốc, đào tạo nghiệp vụ tuyên truyền, đào tạo, kết nối việc làm cho lao động phi chính thức và hướng dẫn hộ kinh doanh chuyển đổi, chuyên đi triển khai ở các chợ, trên các tuyến phố trọng điểm ở các khu vực kinh tế phi chính thức trên toàn quốc.

“Đã đến lúc chính thức hóa khu vực phi chính thức, đáp ứng cho một nền kinh tế đủ lớn và cần lớn hơn. Thực tế, khu vực phi chính thức tạo khoảng trống pháp lý cho cả doanh nghiệp và lao động, dẫn đến thất thoát thuế và không phản ánh chính xác sự vận hành của nền kinh tế, nhất là ảnh hưởng tới phân bổ nguồn lực”, Tiến sĩ Nguyễn Xuân Hải nhấn mạnh.

Nhà báo Hoàng Tư Giang chia sẻ, tại Việt Nam, khu vực kinh tế phi chính thức và việc làm phi chính thức đã được Tổng cục Thống kê (nay là Cục Thống kê) bước đầu thống kê và được dùng trong các cuộc điều tra lao động-việc làm từ giai đoạn 2007-2009 đến nay.

Theo thống kê, có 5,2 triệu hộ kinh doanh cá thể phi nông nghiệp tạo ra hơn 30% GDP. Trong số đó có khoảng 1,7 triệu hộ kinh doanh đã đăng ký, khoảng 3,5 triệu hộ khác chưa đăng ký kinh doanh. Khu vực này đang tạo việc làm cho 8,7 triệu lao động, tương đương gần 1/5 dân số trong độ tuổi lao động. Dù đóng góp tới 30% GDP, khu vực hộ kinh doanh cá thể chỉ mang lại khoảng 1,6% thu ngân sách.

Nhà báo Hoàng Tư Giang chỉ ra, nếu chính sách thuế giám sát đến từng giao dịch qua hóa đơn điện tử, chỉ chăm chăm vào “thu đúng, thu đủ”, đại đa số hộ kinh doanh thuộc khu vực này sẽ có nguy cơ bị đẩy ra ngoài lề. Nếu nhìn nhận họ như một bộ phận kinh tế dân sinh, hấp thụ hàng triệu lao động không thể hoặc chưa thể tiếp cận khu vực doanh nghiệp chính thức thì điều cần là một chính sách thích nghi và nhân văn hơn.

“Họ là mạng lưới an sinh phi chính thức nhưng hiệu quả, góp phần giảm nghèo, ổn định xã hội, giảm tải cho hệ thống bảo trợ nhà nước. Hãy thử hình dung, nếu khu vực này bị siết chặt tới mức không thể tồn tại, hàng triệu người sẽ không chỉ mất doanh thu, mà mất hoàn toàn sinh kế. Liệu hệ thống an sinh xã hội hiện nay có đủ khả năng và độ phủ để bảo vệ họ?”- nhà báo Hoàng Tư Giang đặt câu hỏi.

Giáo sư, Tiến sĩ Giang Thanh Long, Trường đại học Kinh tế quốc dân nhận định, xu hướng chuyển đổi số quốc gia đang diễn ra mạnh mẽ và khu vực kinh tế "phi chính thức" rõ ràng cũng đang bắt nhịp. Nhiều hoạt động của khu vực này đã rất nhạy bén trong việc tiếp cận các công nghệ mới để ứng dụng trong quá trình sản xuất kinh doanh, chuyển đổi hình thức hoạt động như "xe ôm công nghệ", dịch vụ giao hàng trực tuyến,...

Tiến sĩ Nguyễn Thu Phương, Viện Kinh tế, Viện Hàn lâm khoa học xã hội Việt Nam nhìn nhận, việc "chính thức hóa" khu vực phi chính thức sẽ góp phần quan trọng trong việc sử dụng hiệu quả hơn nguồn lực của khu vực tư nhân và cả quốc gia. Nhất là trong bối cảnh Nghị quyết 68-NQ/TW năm 2025 về phát triển kinh tế tư nhân đã khẳng định, có cơ chế, chính sách đặc biệt hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa, bảo đảm theo nguyên tắc thị trường và tuân thủ các cam kết quốc tế; bãi bỏ lệ phí môn bài; miễn thuế thu nhập doanh nghiệp cho doanh nghiệp nhỏ và vừa trong 3 năm đầu thành lập; bố trí đủ nguồn lực từ ngân sách trung ương và ngân sách địa phương cho các chương trình, chính sách hỗ trợ doanh nghiệp, kết hợp huy động nguồn lực từ các quỹ đầu tư của các doanh nghiệp, hiệp hội doanh nghiệp, ngành hàng, viện nghiên cứu, trường đại học... Tăng cường vai trò của kinh tế tư nhân, doanh nhân trong tham gia góp ý, phản biện chính sách, bảo đảm thực chất, hiệu quả, minh bạch.

Điều quan trọng là bảo đảm công khai, minh bạch trong triển khai chính sách

Chiều cùng ngày 17/6, tại Thành phố Hồ Chí Minh, cũng liên quan tới những thay đổi lớn trong chính sách thuế và pháp lý, đặc biệt liên quan đến việc điều chỉnh hoặc xóa bỏ mô hình thuế khoán, nhiều hộ kinh doanh cá thể, cửa hàng nhỏ và doanh nghiệp siêu nhỏ đang đối mặt với áp lực từ yêu cầu kê khai, xuất hóa đơn và minh bạch hóa hoạt động kinh doanh, Hội Doanh nghiệp hàng Việt Nam chất lượng cao, Trung tâm Nghiên cứu kinh doanh và Hỗ trợ doanh nghiệp phối hợp với Liên đoàn Công nghiệp và Thương mại Việt Nam, chi nhánh Thành phố Hồ Chí Minh đã tổ chức hội thảo chuyên đề, phát sóng trực tiếp trên fanpage “Khởi nghiệp xanh” với chủ đề “Tìm hiểu vấn đề “lên công ty” và “thay đổi thuế khoán”- Các thay đổi về quy định pháp lý và chính sách hỗ trợ, ưu đãi”.

Sự kiện này đã hỗ trợ cộng đồng kinh doanh nhỏ nắm bắt sớm các quy định pháp lý mới, hiểu rõ quyền lợi, nghĩa vụ và lựa chọn được hướng đi phù hợp trong giai đoạn chuyển đổi.

Liên quan tới việc “lên công ty”, bà Nguyễn Cẩm Chi, Giám đốc Khối tư vấn phát triển bền vững, MCG Management Consulting đã khẳng định đây hoàn toàn là lựa chọn của các hộ kinh doanh cá thể và cộng đồng khởi nghiệp, tất nhiên những thay đổi về quy định pháp lý đối với hộ kinh doanh, doanh nghiệp siêu nhỏ cũng được đẩy mạnh trong bối bối cảnh hiện nay được xem như là chính sách hỗ trợ, ưu đãi khi chuyển đổi lên mô hình công ty.

Bà Chi phân tích, hiện cả nước có 5,2 triệu hộ kinh doanh cá thể trong khi đó mục tiêu cả nước đạt 2 triệu doanh nghiệp vào 2030, do đó, rà soát hộ kinh doanh cá thể lên quy mô công ty cũng là một bước đi hiệu quả để thực hiện mục tiêu 2 triệu doanh nghiệp nói trên. Hơn nữa, nhìn dưới góc độ tích cực về việc từ 1/1/2026 không còn hình thức thuế khoán, đơn vị kinh tế nhỏ lẻ theo đó sẽ tham gia vào chuỗi giá trị, với việc kê khai thuế theo hình thức kế toán, nhiều tiểu thương sẽ chấm dứt tính trạng “cứ bán mà không biết là lỗ hay lãi”.

Hơn nữa, với việc sử dụng hóa đơn điện tử có mã của cơ quan thuế, hộ kinh doanh cá thể sẽ khắc phục thiệt thòi trong xây dựng thương hiệu và tham gia rộng rãi vào thương mại điện tử. “Hóa đơn không chỉ là cam kết bán hàng rõ nguồn gốc cho khách hàng của đơn vị kinh doanh nhỏ lẻ mà bản thân khách hàng cũng được lợi vì có hoá đơn để đối chiếu lại hàng hoá dễ truy xuất nguồn gốc khi phát hiện có vấn đề và có thể được đổi-trả theo quy định”.

Lưu ý tới diễn biến chính sách và các điểm cơ bản trong thay đổi thuế khoán với các quy định mới về thuế khoán, hóa đơn, kê khai, ông Hoàng Xuân Nam, Phó Trưởng phòng quản lý và hỗ trợ doanh nghiệp số 4, Chi cục Thuế Khu vực II cho rằng cần hiểu đúng và ứng xử phù hợp với thay đổi trong quản lý thuế.

Trao đổi với Báo Nhân Dân, chị Thu Hà, một hộ kinh doanh cá thể dịch vụ ở Hà Nội cho rằng, đối với các hộ kinh doanh hàng ăn uống như phở-cháo-bún-miến, hàng rau-thịt-cá ở chợ nếu phải xuất hóa đơn ngay lập tức thì không phù hợp vì tốc độ và thời gian phục vụ rất nhanh, sẽ không thể kịp làm hóa đơn ngay lập tức nghĩa là họ cần bố trí thêm một người để tạo lập hóa đơn, chứ người bán hàng không thể vừa phục vụ khách vừa lập hóa đơn. Do đó, với nhóm này vẫn cần phải khoán.

Chị Thu Hà cho biết thêm, kể cả với các nhà hàng quy mô lớn hơn một chút, cần cho phép họ chốt hóa đơn trong vòng 24 giờ, nghĩa là sau 1 ngày. Nhiều nhà hàng mở đến khuya, nhân viên bán hàng thu tiền xong đã mệt lử, việc sáng hôm sau đối chiếu, vào sổ và nhấn nút xuất hóa đơn là được. Hoặc phải chấp nhận họ được phép điều chỉnh hóa đơn, doanh thu trong vòng 24 giờ, do việc sai sót của nhân viên, đối chiếu tiền, chuyển khoản phải mất thời gian.

“Với những người làm tư vấn như tôi, nghĩa là hộ kinh doanh cá thể chỉ cung cấp dịch vụ, không cung cấp hàng hóa thì việc xác định doanh thu dựa trên cái gì? Phải đăng ký một tài khoản nhận tiền dịch vụ độc lập với tài khoản cá nhân hay không? Nếu trong trường hợp hộ kinh doanh đã đăng ký một tài khoản rồi mà lại dùng tài khoản khác để nhận tiền thì làm thế nào kiểm soát. Kế toán là có thể làm bút toán điều chỉnh nhưng khi dùng hình thức hóa đơn gắn liền với tài khoản như thế này thì không biết thuế sẽ cho phép hộ kinh doanh điều chỉnh doanh thu của mình như nào. Bản chất của hệ thống nào cũng cần có quy định về việc điều chỉnh, sửa đổi. Cái mà các hộ ở đây sợ nhất là việc bị trói chặt, không có cơ hội điều chỉnh”- chị Thu Hà nói.