Ký ức vẫn còn vẹn nguyên, ngày 15/12/2021, tại phiên họp Ủy ban Liên Chính phủ Công ước 2003 về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể lần thứ 16 của UNESCO diễn ra tại Paris (Pháp), Nghệ thuật Xòe Thái của Việt Nam chính thức được ghi vào danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Tháng 9/2022, Lễ đón nhận Bằng vinh danh của UNESCO được tổ chức trọng thể tại thị xã Nghĩa Lộ, Yên Bái (nay thuộc tỉnh Lào Cai).
Hồ sơ ghi danh nghệ thuật Xòe Thái có sự chung tay bền bỉ, nỗ lực và tâm huyết của nhiều cấp bộ ngành, nhất là các nhà nghiên cứu văn hóa, các nghệ nhân và cộng đồng người Thái tại các tỉnh Lào Cai, Điện Biên, Lai Châu, Sơn La.
Trong số những người nỗ lực giữ lửa hội xòe phải kể đến Nghệ nhân ưu tú Lò Văn Biến ở thị xã Nghĩa Lộ (nay thuộc phường Trung Tâm, tỉnh Lào Cai) - người có công lớn bảo tồn và đưa nghệ thuật Xòe Thái ra thế giới. Sau nhiều năm miệt mài sưu tầm, nghiên cứu, phục dựng, truyền dạy văn hóa, chữ viết và các điệu xòe cổ của người Thái, ngày 31/1/2025, “pho sử sống” của người Thái ấy đã trở về Mường trời với tiên tổ ở tuổi 92. “Cụ Biến không còn, nhưng lửa xòe vẫn sẽ còn cháy mãi và đang đượm lửa” là cách nói hình ảnh của bao thế hệ học trò của ông hôm nay: nghệ nhân Hoàng Thị Văn, nghệ nhân Đinh Thị Hiến, thầy giáo Lê Thanh Tùng,… Nghệ nhân Điêu Thị Xiêng (phường Nghĩa Lộ, tỉnh Lào Cai) nhiều lần tâm sự, hễ khi bà còn đi được, còn nói được thì vẫn tiếp tục truyền dạy các điệu xòe của dân tộc cho thế hệ trẻ để vòng xòe của người Thái được tiếp nối và mở rộng, thế hệ này sang thế hệ sau.
Hiện vùng Mường Lò xưa có tới hơn 50 câu lạc bộ văn nghệ quần chúng tại các phường Nghĩa Lộ, phường Cầu Thia, phường Trung Tâm và xã Liên Sơn vẫn tích cực duy trì luyện tập, biểu diễn Xòe Thái trong các sự kiện, lễ hội của địa phương và xây dựng cả bản đồ các địa điểm trình diễn nghệ thuật xòe phục vụ chương trình du lịch cộng đồng, biểu diễn phục vụ khách du lịch tại các homestay.
Cùng đó, 33/33 trường học trên địa bàn đã đưa Xòe Thái vào các tài liệu giáo dục địa phương, triển khai dạy nghệ thuật xòe trong các hoạt động giữa giờ, hoạt động trải nghiệm cho học sinh. Thầy giáo Lê Thanh Tùng, giáo viên Trường tiểu học & trung học cơ sở Lý Tự Trọng cho biết, từ hơn 10 năm trước, hưởng ứng Hội thi trình diễn sáu điệu xòe cổ do thị xã Nghĩa Lộ (cũ) tổ chức, nhà trường đã có sáng kiến đưa Xòe Thái vào hoạt động giữa giờ. Dưới sự hướng dẫn của Nghệ nhân ưu tú Lò Văn Biến, học sinh tiếp thu nhanh và thể hiện điệu xòe thuần thục, đẹp mắt. Trường là đơn vị tiên phong thực hiện sáng kiến này, sau đó được nhiều cơ sở giáo dục trong thị xã học tập và áp dụng.
Mới đây, Hội thi “Lung linh vòng Xòe” lần thứ III, năm 2025 được tổ chức dịp kỷ niệm 50 năm Ngày Giải phóng miền nam, thống nhất đất nước (30/4/1975 - 30/4/2025) và Quốc tế Lao động 1/5, với sự tham gia của 14 đội thi, quy tụ trên 1.500 nghệ nhân, diễn viên chuyên và không chuyên. Các đội thi mang đến những màn trình diễn đậm đà bản sắc dân tộc với phần dàn dựng công phu, chú trọng phong thái biểu diễn, trang phục truyền thống và đạo cụ dân gian. Theo Bí thư Đảng ủy phường Nghĩa Lộ Lương Mạnh Hà, Hội thi vừa qua là hoạt động thiết thực tôn vinh, phát huy, bảo tồn văn hóa dân tộc Thái, góp phần quảng bá hình ảnh, thu hút khách du lịch, phục vụ cho phát triển du lịch địa phương, thúc đẩy phát triển kinh tế-xã hội. Đồng thời, đây là bước đi cụ thể trong việc triển khai Kế hoạch số 110/KH-UBND ngày 27/4/2023 của tỉnh Yên Bái (nay thuộc Lào Cai), thực hiện Chương trình hành động quốc gia bảo vệ Nghệ thuật Xòe Thái đến năm 2025, định hướng năm 2030.
Nghệ thuật Xòe Thái không chỉ là biểu tượng văn hóa đặc trưng của người Thái mà còn là minh chứng sống động cho sức sống mãnh liệt của di sản trong thời đại mới. Từ trái tim của những nghệ nhân, những người yêu xòe và dành cả đời truyền dạy xòe như cố Nghệ nhân ưu tú Lò Văn Biến cho đến những thế hệ kế cận, vẫn từng ngày miệt mài giữ lửa, giữ bền những vòng tay, để mỗi vòng xòe cứ thế tiếp nối, lung linh, rực rỡ.
