Kỷ niệm Ngày Báo chí cách mạng Việt Nam 21/6 năm nay có nhiều điều mới, tùy vào quan niệm của mỗi nhà báo và công chúng báo chí. Cái mới ấy chi phối công tác tổ chức tòa soạn, phong cách phóng viên, quan niệm, kỹ năng nghề nghiệp, v.v. Nó ảnh hưởng đến uy tín nghề nghiệp, đời sống, thu nhập của những người làm báo. Cái mới ấy là mới trong mỗi địa phương, mỗi quốc gia và có thể là của... toàn thế giới.
Năm nay, phải chăng điều mà các nhà báo nghĩ đến đầu tiên là tác động của ChatGPT? Một trong những lý do chủ yếu khiến ChatGPT gây sốt trên khắp thế giới là bởi vì nó thể hiện sự tiến bộ đáng kể trong lĩnh vực lập trình ngôn ngữ tư duy. ChatGPT được cung cấp một tập dữ liệu văn bản lớn để tìm hiểu và học hỏi các câu mẫu và cấu trúc của ngôn ngữ. Nó có thể tạo văn bản của riêng mình dựa trên một gợi ý, hoặc chủ đề cụ thể.
Nói một cách dễ hiểu nhất, "gã khổng lồ" này có thể viết báo, làm thơ, sáng tác bài hát... thay người. Thật là một điều kỳ diệu, một điều mà dăm bảy năm trước không ai có thể hình dung nổi, chứ nói chi đến thời cách đây gần một thế kỷ, khi Báo Thanh Niên - tờ báo cách mạng đầu tiên do lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc sáng lập - ra đời tại Quảng Châu, Trung Quốc. Lúc đó Báo ra hằng tuần, chỉ in bốn trang, in theo lối viết bút sắt trên giấy sáp..
 |
| Phóng viên Báo Nhân Dân thu thập tư liệu viết bài. |
Cách đây hơn ba tháng, vào cuối tháng 2 năm 2023, ông Mathias Doepfner, Giám đốc điều hành của tập đoàn báo chí Đức là Axel Springer đã thốt lên rằng: Thưa các nhà báo yêu quý, các bạn đang có nguy cơ bị ChatGPT đẩy ra khỏi tòa soạn! Theo ông, một cuộc cách mạng về thông tin sẽ vượt con người về khả năng thu thập thông tin. Và, muốn tồn tại thì mỗi cơ quan báo chí phải tạo ra được "nội dung gốc xuất sắc nhất" mới có thể tồn tại. Không phải không có lý khi các nhà nghiên cứu báo chí ở Đức cho rằng, vị thế của báo chí tồn tại hàng trăm năm qua đang bị lung lay như cây non trước bão. Cảnh báo về sự "chết" của báo in đang tới rất gần.
Cũng trong tháng 3 vừa qua, tại Anh, các tờ báo Daily Mirror và Daily Express đã cho xuất bản những tác phẩm do trí tuệ nhân tạo thực hiện. Trong thời gian tới, thể nghiệm này sẽ tiếp tục được mở rộng.
Còn sớm để nói về việc sử dụng trí tuệ nhân tạo (AI) trong việc thực hiện các tác phẩm báo chí ở Việt Nam. Vấn đề là ở chỗ, chúng ta chủ động đón bắt xu thế này như thế nào? Cần tiếp cận phương pháp truyền thông mới thể hiện sự phát triển kỳ diệu của khoa học công nghệ. Cần hiểu rõ những ưu biệt và mặt trái của nó. Tại một cuộc hội thảo mới đây, có diễn giả thông tin rằng, với một biên tập viên, khi viết một bài phóng sự, bài điều tra có thể mất khoảng hai đến ba giờ. Thế nhưng ChatGPT chỉ trong vài phút là có thể "viết" xong, tuỳ theo đặt hàng của người dùng.
Qua thể nghiệm của báo chí nước ngoài và sự nghiên cứu bước đầu của các chuyên gia có thể thấy rõ những nhược điểm không dễ khắc phục của ứng dụng này. Đó là, thông tin không chính xác, bởi nó thu thập thông tin từ rất nhiều nguồn, trong đó, có cả những nguồn không chính thống. Qua một số thể nghiệm cho thấy, hệ thống này ngụy tạo các nguồn tham khảo từ các website rồi trích dẫn các câu nói giả mạo. Tính định hướng, tính trung thực của báo chí, vì thế sẽ không thể bảo đảm.
Điều chúng ta nói với nhau hôm nay cũng là chuyện của mai sau, hãy tận dụng triệt để những cơ hội do ChatGPT tạo ra, bằng cách trau dồi kiến thức, các kỹ năng chuyên môn, tận dụng tối đa công nghệ. Thế nhưng, không gì có thể thay thế được con tim, khối óc con người. Chỉ có thể là nhà báo như những con ong làm mật, tạo ra dữ liệu, phân tích, phản ánh chân thực cuộc sống bằng tư duy sắc bén, nhãn quan nghề nghiệp của mình. Chỉ có người làm báo bằng xương bằng thịt mới có sự nhạy cảm chính trị, có trách nhiệm công dân và đạo đức nghề nghiệp. Nhà báo cần phải sống trong đời sống, phải đi nhiều, "hòa tan" mình vào xã hội, vào thời cuộc. Trái tim và khối óc giúp ta nhìn thấy "cái vô hình" và nghe thấy "cái vô thanh". Mục đích của người viết là để tìm hiểu, khám phá, chứ không phải để kiếm lời, cầu danh, đừng cầu danh thì danh sẽ tới.
Đối với một tòa soạn báo chí, hành lang pháp lý cho nền báo chí số ở ta còn chưa theo kịp thực tiễn, do đó còn không ít những vướng mắc về mặt pháp lý, đe dọa an ninh truyền thông, vi phạm bản quyền, cùng các tranh luận về đạo đức, trách nhiệm xã hội của báo chí khi ứng dụng trí tuệ nhân tạo. Khi hình dung được những khó khăn, thách thức thì chúng ta sẽ tránh được những cái "bẫy" vô hình, bởi những người làm báo Việt Nam vốn nhanh nhạy, bản lĩnh, tiếp thu nhanh những thành tựu khoa học công nghệ của loài người. Đương nhiên, việc học tập, vận dụng, sử dụng sáng tạo bao giờ cũng đi liền công tác quản lý, với những chính sách, cơ chế, quy định hết sức khoa học, phù hợp thực tiễn Việt Nam. Đó là giải pháp căn cơ để báo chí có nội dung, phương thức truyền tải mới, cập nhật nhanh chóng và thuyết phục những chủ trương, quan điểm mới của Đảng và Nhà nước. Tinh thần làm báo hiện đại thôi thúc và đòi hỏi chúng ta tự làm tốt công tác quy hoạch, quản lý và phát triển, tìm hình thức chuyển tải mới cho các tờ báo. Cái gì không hợp lý, công chúng báo chí không hào hứng đón nhận thì không cố duy trì, kéo dài ưu điểm trong quá khứ có thể trở thành khuyết điểm. Ta thường nói về "điểm nghẽn" trong báo chí-xuất bản, văn học-nghệ thuật, có thể nhân cơ hội này tận dụng sự phát triển của công nghệ thông tin hiện đại, khai thông các điểm ách tắc, để mỗi cơ quan báo chí vừa bảo đảm nội dung, hình thức đúng, hay và đẹp, vừa có thể tự chủ về tài chính. Không chỉ các tờ báo, tạp chí, đài phát thanh, truyền hình ở Trung ương, hầu hết các cơ quan báo chí đã từng bước ứng dụng công nghệ hiện đại, thân thiện vào làm báo, góp phần xóa nhiễu thông tin từ mạng xã hội, nhất là tin tức giả, tin chưa được kiểm chứng. Vì thế, báo chí không chỉ cạnh tranh mà còn phải cộng sinh với mạng xã hội. Có một thông tin khá hấp dẫn về việc đa dạng nền tảng thông tin, đến nay 98% báo Đảng đã có Fanpage trên Facebook, 60% cơ quan xây dựng kênh YouTube. Đã có 33% tòa soạn vận hành kênh TikTok và 22% báo có kênh Zalo.
Hiện đại hóa công tác báo chí, quy trình tác nghiệp là cái mới, cái khó và cái đẹp của nghề. Hiện đại hóa không phải những gì quá cao siêu, không phải những lời vu khoát, mà là những công việc đã và đang làm lâu nay như bồi dưỡng chính trị, chuyên môn, kỹ năng xử lý thông tin, tác nghiệp báo chí hiện đại. Hình ảnh một phóng viên chuyên viết tin, hay chuyên chụp ảnh thời sự đã xưa lắm rồi. Ngày nay một phóng viên có thể làm đủ mọi thao tác, khi thì chụp ảnh, khi khác lại gắn máy chụp vào chân máy để quay phim. Ngay sau khi sự kiện kết thúc, đã chuyển về tòa soạn một tác phẩm hoàn chỉnh, bao gồm tin chữ, tin hình và tin video clip. Những công việc đó gắn với cuộc sống sôi động. Nó là một dòng chảy trong Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư. Nó nhân lên niềm phấn khởi tự hào của một đội ngũ những người làm báo "thời 4.0". Nếu nói nghề báo là nghề làm sử đương đại, thì làm sử trong những tháng năm này có sức lan tỏa, có sự ảnh hưởng rộng lớn nhất trong hàng trăm năm qua, khi hành tinh này đã trở thành một ngôi làng. Lịch sử không chỉ là câu chuyện của ngày hôm qua, mà nó là câu chuyện của ngày hôm nay và hôm nay chuẩn bị cho ngày mai. Khi mỗi sự kiện xảy ra từ châu Á, châu Âu, châu Mỹ... xa xôi đều được thông tin, phân tích, bình luận nóng hổi. Đó là một thách thức và cũng là một hạnh phúc lớn mà thế hệ những người làm báo trước đây có tâm huyết, có lãng mạn đến mấy cũng không thể hình dung hết được.
