Kỷ niệm 80 năm Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2/9, chuyện về ông Trương Quang Phiên được kể lại khiến nhiều người xúc động, thán phục. 80 năm trước, thời cơ của mùa thu cách mạng đã đến, ngày 18/8/1945, Hội nghị toàn tỉnh Quảng Trị thống nhất lực lượng bàn việc khởi nghĩa giành chính quyền về tay cách mạng.

LÃNH ĐẠO NHÂN DÂN GIÀNH CHÍNH QUYỀN

Ông Trương Quang Phiên được giao nhiệm vụ tổ chức giành chính quyền ở Quảng Trị. Ngày 23/8/1945, ông Phiên tập hợp đông đảo dân làng Mai Xá kéo lên tỉnh phối hợp cùng các địa phương khác treo cờ cách mạng lên Tòa Công sứ cũ. Khắp nơi trong tỉnh Quảng Trị lúc ấy, làng quê nào cũng phất cờ khởi nghĩa.

Sáng 23/8/1945, cờ đỏ sao vàng của Tổ quốc được đại diện Ủy ban khởi nghĩa tỉnh treo lên Dinh Tỉnh trưởng Quảng Trị, đánh dấu thắng lợi của khởi nghĩa giành chính quyền.

Trước đó để chuẩn bị lực lượng cách mạng, Chi hội Thanh niên Cách mạng đồng chí hội huyện Gio Linh được ra đời vào năm 1927, ông Trương Quang Phiên cùng gia đình tham gia ngay từ đầu.

Thực dân Pháp truy lùng gắt gao, năm 1929 nhiều hội viên bị bắt, ông Trương Quang Phiên bị kết án tù giam tại nhà lao Thành cổ Quảng Trị.

Sau khi mãn hạn tù, năm 1933 ông Trương Quang Phiên mở lớp dạy học có tên gọi gia đình “Học hiệu Tiên Việt” dạy con em trong làng. Đây là một trong rất ít lớp học chữ quốc ngữ đầu tiên tại Quảng Trị.

Gia đình “Học hiệu Tiên Việt” không chỉ đơn thuần là lớp học mà còn là nơi tụ nghĩa. Ngoài dạy chữ, ông Phiên còn là người thầy cách mạng của bao thế hệ trẻ.

Những sáng kiến dạy học từ những năm ấy của ông Phiên đã được áp dụng khắp địa phương Quảng Trị trong những ngày mới khởi nghĩa. Nhờ vậy, chưa đầy một năm sau Cách mạng Tháng Tám, Quảng Trị đã có hàng vạn người đọc thông viết thạo.

KHOAN DUNG, ĐỘ LƯỢNG

Ngày 14/4/1947, Hội nghị Tỉnh ủy họp ở vùng núi huyện Triệu Phong nhận định tình hình, quyết định thiết lập chiến khu để ổn định và tập trung địa điểm của cơ quan lãnh đạo tỉnh.

Chiến khu Ba Lòng nay thuộc xã An toàn khu Ba Lòng được ra đời trong hoàn cảnh ấy.

Cuộc họp của tỉnh bàn nhiều nội dung cần kíp trước mắt. Đáng chú ý, ông Phiên đề nghị phóng thích toàn bộ 300 phạm nhân đang bị giam giữ vì họ là những dân thường vô tội. “Tôi đề nghị phóng thích toàn bộ những ai bị giam giữ ở nhà lao Quảng Trị ngay ngày hôm nay. Nếu sau này có ai trong họ làm gì phản dân hại nước thì các anh đem tôi ra xử tội”, tư liệu gia đình ông còn lưu giữ ghi rõ.

Sang năm 1948, ông Trương Quang Phiên được cử làm Chủ tịch Ủy ban Kháng chiến Hành chính tỉnh Quảng Trị. Nhận cương vị mới được vài ba tháng, ông Phiên gặp một sự kiện chưa có tiền lệ, cần phải suy nghĩ nhiều mới tìm ra hướng giải quyết.

Hôm đó đội cảnh vệ dẫn một đoàn khách đến nơi ông làm việc, đó là túp lều tranh ẩn náu dưới một lùm cây rừng rậm rạp. Đoàn khách có sáu cụ già, dáng thanh tao nho nhã, ăn mặc theo lối cổ. Ông Phiên liền biết đó là các vị quan to trong triều đình nhà Nguyễn ở Huế. Không biết tại sao trong thời điểm chiến tranh ác liệt này, các cụ lại đến đây. Ông Phiên niềm nở chào hỏi các cụ, rồi nhẹ nhàng tìm hiểu lý do chuyến thăm.

Một vị quan thay mặt cả nhóm phát biểu: “Thời gian qua chúng tôi sống quá khổ sở ở quê nhà. Chúng tôi không muốn đến sống trong các vùng Pháp chiếm đóng, không muốn làm gì cho giặc. Nhưng sống ở quê cũng không yên vì Pháp hay càn quét đốt nhà, bắt người. Gần đây, chúng tôi nghe tiếng ông chủ tịch là người khoan dung, độ lượng, yêu nước thương dân nên rủ nhau đến đây nương náu vùng kháng chiến, nhờ ông che chở. Chúng tôi sẵn sàng làm việc gì mà ông giao phó”.

Ông Phiên bày tỏ xúc động trước quyết tâm tham gia kháng chiến của các vị quan cũ, hứa sẽ báo cáo Chính phủ xin hướng giải quyết. Ông cũng hứa sắp xếp nơi ăn ở cho các cụ chu đáo và sẽ mời các cụ tham gia một số công việc phù hợp.

Trước đó, khi tản cư lên vùng miền núi, cơ quan văn hóa thông tin có mang theo nhiều tài liệu lưu trữ bằng chữ Hán và tiếng Pháp. Thế là ông Phiên giao cho các cụ việc phân loại tài liệu, đánh giá kỹ từng loại một. Các cụ phấn khởi với công việc vừa tầm này, nhất là các vị giỏi chữ nho. Các cụ không hạn chế mình vào công việc sách vở, còn tham gia trồng rau xanh, trồng ngô, trồng khoai như các cán bộ cơ quan tỉnh.

Cuộc sống vui vẻ trôi chảy được khoảng hai tuần thì các cụ bị bệnh sốt rét quật ngã. Ở chiến khu thầy thuốc rất hiếm, vậy mà ông Phiên vẫn cử một vị y sĩ giàu kinh nghiệm hàng ngày đến chăm lo cho các cụ. Hơn một tuần trôi qua, bệnh tình các cụ không có dấu hiệu gì lạc quan.

HY SINH GIA ĐÌNH, GIỮ UY TÍN CHO CÁCH MẠNG

Dịch giả, nhà nghiên cứu, nhà giáo Trương Quang Đệ, nguyên Trưởng khoa Ngoại ngữ Đại học Sư phạm Huế, người con trai thứ từng có thời gian ở chiến khu Ba Lòng với cha, nhớ về một đêm thao thức không ngủ được vì thấy cha lúi húi viết gì đó đến tận hai-ba giờ sáng. Ông Đệ ngồi dậy nhìn cha một lúc lâu. Ông Phiên thấy lạ nên ngừng viết và cho con trai mình đọc bức thư.

“Kính gửi ngài Nguyễn Hoài, cựu đốc học Quảng Trị. Thưa ngài. Trước hết tôi xin gửi đến ngài lời chúc sức khỏe chân thành nhất. Tôi mong ngài quan tâm giúp cho tôi một việc. Khoảng hơn một tháng trước đây, các cụ quan lại cũ của triều đình có tên sau đây lên chỗ chúng tôi gia nhập hàng ngũ kháng chiến: Thượng thư T.V.L., Tham tri T.Đ.K., Tham tri L.V.M., Tuần vũ Đ.T.H., Bố chánh N.K.B., Án sát H.H.Đ. Chúng tôi rất xúc động trước bầu nhiệt huyết của các cụ, hân hoan đón tiếp các cụ và đã cố gắng hết sức đảm bảo cho các cụ một cuộc sống không quá gian khổ.

Tuy nhiên, như ngài biết, chỗ rừng núi của chúng tôi không thích hợp với người già. Chỉ một thời gian ngắn các cụ bị bệnh sốt rét dày vò và ngày càng nguy kịch. Chúng tôi cố gắng hết sức nhưng chắc không có phương tiện chạy chữa hữu hiệu. Vì vậy, tôi muốn chuyển các cụ về bệnh viện tỉnh và mong được ngài ra tay giúp đỡ. Nếu ngài thuận lòng thì tôi cho người dùng thuyền chở các cụ theo sông Ba Lòng về bến đò cách thị xã một cây số về phía Tây. Ngài sẽ cho người đón họ từ bến đò về bệnh viện. Có điều tế nhị là các cụ tuy thuận cho tôi đưa về bệnh viện tỉnh nhưng không muốn giáp mặt người Pháp nào, lính tráng cũng như thầy thuốc. Tôi nghĩ là ngài cảm nhận được điều đó. Chúng tôi sẽ liên hệ với gia đình các cụ, tìm cách cho họ đến bệnh viện chăm sóc các cụ và lo liệu mọi khoản chi phí nếu cần. Sau khi các cụ đã hồi phục, xin ngài quan tâm sắp xếp cho họ và gia đình được sinh sống trong các vùng không có chiến sự, ngõ hầu tạo cho các cụ những ngày cuối đời yên bình, thanh thản…

Trương Quang Phiên, nguyên trợ giáo Trường tiểu học Vĩnh Linh…”

Theo nhà giáo Trương Quang Đệ, cha ông giải thích ông Nguyễn Hoài là Tỉnh trưởng Quảng Trị về phía Pháp. Ông vốn là người tốt, nhưng không hiểu sao lại theo giặc. Chắc phải có một lý do đặc biệt nào đó. Tôi bỗng dưng khóc nức nở không kìm nén được. Cha tôi phát hoảng hỏi sao vậy con, làm sao mà khóc. Tôi nghẹn ngào không nói được, mãi lúc sau mới vừa khóc sụt sịt vừa nói, biết cha giải quyết sự việc như thế này thì chị Nam Chi của con năm ngoái không phải chết.

Chị Nam Chi bị thương hàn, ai cũng khuyên mẹ đưa chị vào bệnh viện tỉnh nhưng mẹ không dám làm vì trái với lý tưởng kháng chiến của cha. Cha buồn rầu im lặng một lúc rồi ôn tồn nói khẽ: "Con nghĩ không đúng đâu. Hai chuyện khác nhau hoàn toàn đó. Đúng là chị Nam Chi của con chết cho lý tưởng của cha như mẹ nói. Một thủ lĩnh kháng chiến như cha không thể cho con gái vào chữa trị ở bệnh viện do quân địch cai quản. Còn bây giờ, cha đưa các cụ này về bệnh viện tỉnh cũng do lý tưởng mà làm. Nếu để các cụ có mệnh hệ gì ở đây thì uy tín kháng chiến sẽ ra sao". Ba hôm sau, mọi việc diễn ra như ông Phiên dự kiến.

Một thủ lĩnh kháng chiến như cha không thể cho con gái vào chữa trị ở bệnh viện do quân địch cai quản. Còn bây giờ, cha đưa các cụ này về bệnh viện tỉnh cũng do lý tưởng mà làm. Nếu để các cụ có mệnh hệ gì ở đây thì uy tín kháng chiến sẽ ra sao.

Ông Trương Quang Phiên

Năm 1953, ông Trương Quang Phiên được cấp trên điều ra Liên khu IV rồi về Trung ương chuẩn bị tiếp quản Thủ đô vào năm 1954. Lúc bấy giờ, Chính phủ lập các ban, ngành, rất cần người đặc biệt tin cậy để tiếp quản Kho bạc Đông Dương và ông Trương Quang Phiên, người Quảng Trị được chọn phụ trách kho bạc này.

Ông Phiên mất năm 1989 tại Huế. Trước lúc mất, ông có nguyện vọng gia đình đưa ông về an nghỉ tại quê hương. Ngôi mộ của ông Phiên hôm nay vẫn nằm bình yên trong khu mộ gia đình ở làng Mai Xá.

Nhiều bạn bè, đồng nghiệp, con cháu, người thân của ông có dịp ghé thăm thường bảo rằng, có lẽ ông Trương Quang Phiên là vị Chủ tịch tỉnh duy nhất có ngôi mộ đơn sơ như thế.

Đóng góp của ông cho cuộc kháng chiến giành độc lập dân tộc và di sản của ông để lại cho đời thì có lẽ ai cũng thán phục. Các con và cháu của ông đều nối nghiệp cha ông mình trong sự nghiệp xây dựng đất nước và bảo vệ Tổ quốc, họ giữ những vị trí quan trọng từ địa phương đến Trung ương.

Ủy viên Trung ương Đảng, Bí thư Tỉnh ủy Quảng Trị Lê Ngọc Quang bày tỏ sự trân trọng và biết ơn sâu sắc đối với những cống hiến to lớn của đồng chí Trương Quang Phiên cho sự nghiệp cách mạng.

Đồng chí Trương Quang Phiên, nguyên Chủ tịch Ủy ban Kháng chiến Hành chính tỉnh Quảng Trị, đã góp phần quan trọng vào cuộc đấu tranh giành độc lập dân tộc, đưa cuộc cách mạng đến thắng lợi cuối cùng. Dù thời gian có trôi qua, những đóng góp ấy sẽ mãi được ghi nhớ, bởi đó cũng chính là sự chung sức cùng toàn Đảng, toàn dân, toàn quân thực hiện trọn vẹn ước nguyện và lời căn dặn thiết tha của Chủ tịch Hồ Chí Minh, bắc-nam sum họp một nhà.