Người giữ then cổ giữa Mường Thái Nậm Hàng

Ở bản Nậm Ty, xã Nậm Hàng (Lai Châu), có một người đã dành hơn nửa đời để gìn giữ “hơi thở” ấy - nghệ nhân Lâm Văn Điện, một “kho tàng nghệ thuật sống”, hạt nhân trong công tác bảo tồn và phục dựng di sản Then của địa phương.

Về bản Nậm Ty vào một buổi sớm còn tinh sương, chưa kịp hỏi thăm, tiếng đàn tính đã dẫn lối, đưa chúng tôi đến một nếp nhà sàn bên sườn núi. Trong không gian yên tĩnh của bản vùng cao, âm thanh ấy như dòng suối ngầm, len lỏi qua ngõ bản, gợi nên cảm giác vừa thân quen, vừa sâu lắng. Đó là căn nhà truyền thống của nghệ nhân Lâm Văn Điện.

Ông Điện sinh ra trong một gia đình có truyền thống hát Then-đàn tính. Tuổi thơ ông sớm “bén duyên” với loại hình nghệ thuật dân gian này. Từ nhỏ, cậu bé Điện thường theo cha và các cụ trong bản đi diễn xướng Then trong những dịp cúng mường, lễ Tết. Mỗi lần nghe cha gảy đàn, cất lên làn điệu Then, trong lòng ông lại dậy lên một cảm xúc rạo rực khó tả và tha thiết.

Chính những năm tháng theo cha rong ruổi khắp các vùng đất xứ người Thái như: Quỳnh Nhai, Mường Lay, Điện Biên để phụ diễn đã hun đúc trong ông niềm đam mê bền bỉ với Then cổ. 15 tuổi, ông đã thuộc làu các bài Then truyền thống; 20 tuổi, được bà con tin cậy, kính trọng gọi là “thầy Then”, từ đây chàng trai Lâm Văn Điện chính thức nối nghiệp cha.

Theo nghệ nhân Lâm Văn Điện, Then không chỉ là nghệ thuật trình diễn, mà là một dạng “ngôn ngữ tâm linh”, kết tinh giữa hát, múa, nhạc cụ và nghi lễ. Mỗi nghi thức cúng trời, đất, tổ tiên lại gắn với một bài Then riêng, đòi hỏi người thực hành phải am hiểu sâu sắc phong tục, tín ngưỡng và kỹ thuật biểu diễn.

“Học Then khó, giữ Then càng khó hơn, bởi ngày nay giới trẻ thiếu kiên nhẫn, muốn tiếp thu nhanh, không sâu sắc để thật sự "ngấm" và hiểu được tinh hoa, ý nghĩa tâm linh của nghi lễ, lời ca, điệu múa Then cổ truyền”, ông Điện trăn trở.

Ý thức rõ nguy cơ mai một của di sản, năm 2013, ông vận động những người yêu văn hóa truyền thống trong bản thành lập đội văn nghệ hát Then-đàn tính, ban đầu chỉ vài người tham gia, đều là con cháu trong nhà, mỗi khi tiếng đàn cất lên, mọi người nhớ bản, nhớ mường. Từ đó, vào buổi tối, sân nhà ông lại trở thành không gian sinh hoạt văn hóa, nơi tiếng đàn tính lay động lòng người, nơi trở về những sinh hoạt của mường bản xưa được kể lại bằng âm thanh, hoạt cảnh.

Đội văn nghệ bản Nậm Ty đã tham gia nhiều hội thi liên hoan trong và ngoài tỉnh, mang về không ít giải thưởng, tạo sức lan tỏa trong cộng đồng. Để truyền lửa nghệ thuật đàn tính-hát Then, ông tập hợp những nam giới trong bản yêu văn hóa cổ, mỗi tối đến nhà ông tập đàn. Bản thân ông bỏ nhiều công sức tìm gỗ, vỏ bầu khô mang về chế tác đàn tính.

Cũng từ phong trào chơi tính tẩu trở lại, nghề chế tác đàn tính gia truyền của gia đình ông “sống lại”. Mỗi năm, ông làm ra gần trăm cây đàn, cung cấp cho các câu lạc bộ và Trung tâm văn hóa ở nhiều tỉnh Tây Bắc. Có người chỉ vì say tiếng đàn, lời Then mà tìm đến Nậm Ty, xin được nghe ông hát, rồi mua đàn về trưng bày, lưu giữ như một báu vật tinh thần.

Từ những bài Then cổ như: Mời Then xuống trần; tiễn then lên trời, chúc phúc cầu lộc cho bản làng yên vui, mừng lễ cốm mới…; để phù hợp với đời sống mới, ông cải biên thành nhiều bài mới trên nền nhạc tính tẩu về các chủ đề: Mừng Đảng, mừng Xuân; Nhớ ơn Bác Hồ, tiễn con đi bộ đội, hát giao duyên…

“Bận rộn là vậy, nhưng hễ có chút thời gian, ông lại kiên nhẫn cầm tay chỉ việc cho từng học trò, nắn từng phím đàn, sửa từng nhịp múa - bà Lò Thị Triệu, Đội trưởng đội văn nghệ bản Nậm Ty”, chia sẻ.

Anh Lò Văn Trịnh, Chủ nhiệm Câu lạc bộ văn hóa dân gian dân tộc Thái cho biết: “Từ 7 thành viên ban đầu do nghệ nhân Điện dìu dắt, đến nay câu lạc bộ đã phát triển lên 20 thành viên, trở thành lực lượng nòng cốt trong phong trào văn hóa-văn nghệ của Nậm Ty và đại diện dân tộc Thái, huyện Nậm Nhùn (cũ) tham gia nhiều hoạt động văn hóa cấp tỉnh và khu vực, đạt được Giải A tại Liên hoan hát Then - đàn tính toàn quốc năm 2015, năm 2018…”.

Được UNESCO ghi danh là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, hát Then-đàn tính bước vào không gian văn hóa đương đại với nhiều cơ hội tiếp cận, lan tỏa rộng rãi hơn. Nhưng danh hiệu ấy cũng đồng thời đòi hỏi trách nhiệm lớn từ chính cộng đồng đang sống cùng di sản. Trong hành trình ấy, nghệ nhân Lâm Văn Điện là một trong những người lặng lẽ bồi đắp từng nốt tính tẩu, từng câu Then để di sản luôn hiện hữu trong đời sống. Tháng 3/2019, ông vinh dự được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú. Sự ghi nhận xứng đáng cho hơn nửa đời tận tâm gìn giữ tiếng Then của núi rừng.

Hôm nay, giữa những biến động của đời sống hiện đại, khi các trào lưu văn hóa mới cuộn chảy từng ngày, ông vẫn bền bỉ giữ gìn mạch nguồn cổ truyền, để di sản ấy tiếp tục được trao truyền cho mai sau.