Cùng xu thế chuyển đổi từ tư duy “Nhà nước làm tất cả” sang “Nhà nước kiến tạo và điều tiết”, cho phép các lực lượng xã hội tham gia vào những khâu phù hợp, tạo ra sức mạnh tổng hợp cho sự phát triển, ngành thi hành án dân sự cũng đang nỗ lực mở rộng xã hội hóa nhằm nâng cao hiệu quả thực thi các bản án của tòa án, trao thêm quyền lựa chọn yêu cầu thi hành án cho người dân, tổ chức.
Thừa phát lại - 16 năm "đứng bên lề" nhiệm vụ thi hành án
Thừa phát lại là người được Nhà nước bổ nhiệm và trao quyền để thực hiện các công việc liên quan đến thi hành án dân sự, tống đạt giấy tờ, lập vi bằng (ghi nhận sự kiện hành vi pháp lý để làm chứng cứ) và các công việc khác theo quy định của pháp luật. Bắt đầu xuất hiện ở Việt Nam song hành với việc Vua Tự Đức ký hòa ước ngày 5/6/1862 nhượng cho Pháp 6 tỉnh Nam Kỳ, sau một thời gian gián đoạn, Thừa phát lại bắt đầu được triển khai thực hiện theo tinh thần thực hiện chiến lược cải cách tư pháp.
Thí điểm lần đầu tại Thành phố Hồ Chí Minh năm 2009, 16 năm qua, số lượng và chất lượng dịch vụ Văn phòng Thừa phát lại ngày càng tăng, góp phần giảm tải cho các cơ quan thi hành án và tòa án. Bên cạnh những kết quả đạt được, hoạt động này vẫn còn hạn chế, chưa đáp ứng yêu cầu của Đảng, Nhà nước đặt ra đối với mô hình “thi hành án tư” này.
Ông Lê Mạnh Hùng, Chủ tịch Hội Thừa phát lại Thành phố Hồ Chí Minh cho biết, hoạt động của các Văn phòng Thừa phát lại nhìn chung hiệu quả, tuy nhiên về các nhiệm vụ trong lĩnh vực thi hành án hầu như không thực hiện được vì Nghị định 08/2020/NĐ-CP về tổ chức và hoạt động của Thừa phát lại không trao thẩm quyền để thực hiện chức năng thi hành án. Do đó, 95% kết quả hoạt động kinh doanh của các văn phòng này tại Thành phố Hồ Chí Minh chủ yếu là... lập vi bằng.
Ông Nguyễn Văn Lạng, Chủ tịch Hội Thừa phát lại Thành phố Hà Nội cũng cho rằng, pháp luật vẫn giao cho Thừa phát lại nhiệm vụ trực tiếp tổ chức thi hành án dân sự theo yêu cầu của đương sự nhưng lại cấm Thừa phát lại áp dụng các biện pháp bảo đảm và biện pháp cưỡng chế thi hành án, việc này gây khó cho Thừa phát lại.
Dư địa phát triển nhiều, thách thức lớn
Để thể chế hóa các chủ trương, đường lối, chính sách của Đảng về “xã hội hóa một số hoạt động thi hành án dân sự”, Dự thảo Luật Thi hành án dân sự (sửa đổi) đã có một chương quy định về chế định Thừa phát lại, trong đó đề xuất đổi tên Văn phòng Thừa phát lại thành Văn phòng Thi hành án dân sự và người được giao tổ chức thi hành án tại văn phòng này được gọi là Thừa hành viên thay vì Thừa phát lại.
Trước đây, một năm bình quân một Chấp hành viên sẽ đảm nhiệm khoảng 250 việc với số tiền khoảng 117 tỷ đồng, nhưng trong năm nay, số biên chế giảm mạnh, do đó bình quân một Chấp hành viên sẽ phải đảm nhiệm khoảng 400 vụ/năm.
Ông Hoàng Thế Anh, Trưởng ban Nghiệp vụ Thi hành án hành chính và Thừa phát lại, Cục Quản lý thi hành án dân sự, Bộ Tư pháp
Phó Chủ nhiệm Thường trực Ủy ban Dân nguyện và Giám sát của Quốc hội Lê Thị Nga đánh giá, việc luật hóa Văn phòng Thi hành án dân sự và Thừa hành viên sẽ tạo ra hai hệ thống thi hành án dân sự công và tư, mở rộng khả năng công dân được lựa chọn các hình thức tổ chức thi hành án phù hợp.
Ông Hoàng Thế Anh, Trưởng ban Nghiệp vụ Thi hành án hành chính và Thừa phát lại, Cục Quản lý thi hành án dân sự, Bộ Tư pháp nhận định, thời gian tới các Văn phòng Thừa phát lại có nhiều dư địa để phát triển mạnh theo hướng tập trung công tác thi hành án dân sự.
Phân tích cho nhận định này, ông Hoàng Thế Anh cho biết, thời gian qua công tác lập vi bằng cũng xảy ra một số vi phạm; một số hoạt động còn chồng lấn sang lĩnh vực công chứng, do đó tới đây, hoạt động này sẽ được quản lý theo hướng siết chặt hơn. Việc tống đạt công văn giấy tờ cho các cơ quan tòa án cũng sẽ giảm. Mô hình thi hành án dân sự chỉ còn một cấp, tổ chức bộ máy tinh gọn, trong khi đó số vụ việc, số tiền phải thi hành án ngày càng tăng cao.
“Trước đây, một năm bình quân một Chấp hành viên sẽ đảm nhiệm khoảng 250 việc với số tiền khoảng 117 tỷ đồng, nhưng trong năm nay, số biên chế giảm mạnh, do đó bình quân một Chấp hành viên sẽ phải đảm nhiệm khoảng 400 vụ/năm”, ông Hoàng Thế Anh nói.
Tuy cơ hội phát triển cho các Thừa phát lại là rất lớn, song hiện nay quy mô loại hình này còn nhỏ và yếu. Hiện cả nước có 422 Thừa phát lại đang hoạt động tại 207 văn phòng trên cả nước nhưng có đến 13/34 tỉnh thành chưa có Văn phòng Thừa phát lại. Để bảo đảm nguồn nhân lực cho hoạt động xã hội hóa, theo Chủ tịch Hội Thừa phát lại Thành phố Hồ Chí Minh Lê Mạnh Hùng, cần tổ chức kỳ thi tuyển sớm để nhiều người đã học xong có thể tham gia.
Theo thống kê của Cục Quản lý thi hành án dân sự, hiện có gần 2.000 người đã qua đào tạo, chưa thi kiểm tra tập sự hành nghề, số hoàn thành tập sự đủ điều kiện thi là khoảng 500.
Sẽ có cơ chế đủ mạnh để tránh lạm quyền
Phát biểu tại Phiên họp Ủy ban Thường vụ Quốc hội, Chủ tịch Quốc hội Trần Thanh Mẫn nhận định: Chúng ta cần đẩy mạnh xã hội hóa hoạt động thi hành án dân sự nhưng phải hoàn thiện hệ thống chế tài đối với hành vi cản trở thi hành án; quy định rõ trách nhiệm của cơ quan chức năng hỗ trợ người được thi hành án, làm rõ nhiệm vụ, quyền hạn của Thừa phát lại để khắc phục hạn chế hiện tại, bảo đảm cho hoạt động này thực sự hiệu quả.
Một số ý kiến lo ngại, liệu cơ chế kiểm soát đã thực sự đủ mạnh, đủ bảo đảm quyền lực công không bị lợi dụng, trục lợi khi trao quyền năng gần như bằng nhau giữa Chấp hành viên và Thừa phát lại (Thừa hành viên)?
Theo Chủ tịch Hội Thừa phát lại Thành phố Hồ Chí Minh, nếu đã xã hội hóa thì phải xã hội hóa triệt để, thẩm quyền, chức năng của các Thừa phát lại phải giống như các cơ quan thi hành án thì mới đúng nghĩa xã hội hóa. “Giao không đúng, không đủ thì việc tổ chức thi hành án của Thừa phát lại không hiệu quả”, ông Lê Mạnh Hùng nhấn mạnh.
Về góc độ quản lý nhà nước, theo ông Hoàng Thế Anh, khi sửa đổi Luật Thi hành án dân sự đã quy định đội ngũ “thi hành án tư” không được sử dụng công cụ hỗ trợ, không được xử phạt vi phạm hành chính, khi cưỡng chế phải huy động lực lượng phải báo cáo Ban Chỉ đạo Thi hành án dân sự... Nếu có sai phạm gây thiệt hại thì phải bồi thường, bị xử lý hành chính hoặc hình sự tùy theo tính chất, mức độ hành vi.
Bên cạnh đó, thời gian tới, Cục Quản lý thi hành án dân sự sẽ ứng dụng chuyển đổi số mạnh mẽ để quản lý chặt chẽ, hiệu quả hoạt động này nhằm bảo đảm lợi ích của người dân theo tiêu chí mở rộng xã hội hóa nhưng có kiểm soát chặt chẽ của Nhà nước.
Theo Phó Chủ nhiệm Thường trực Ủy ban Dân nguyện và Giám sát của Quốc hội Lê Thị Nga, cần phân định rõ thẩm quyền và bổ sung đầy đủ quy định về trình tự, thủ tục thi hành án dân sự của hai hệ thống thi hành án dân sự.
