Khơi thông điểm nghẽn, đổi mới tư duy và cơ chế để văn học nghệ thuật phát triển

Tuy nhiên, trong bối cảnh đất nước đang bước vào giai đoạn phát triển mới, Văn học nghệ thuật Việt Nam phải đối mặt với nhiều “điểm nghẽn” kéo dài, đòi hỏi phải có sự đổi mới mạnh mẽ về tư duy, cơ chế vận hành và phương thức tổ chức để khơi thông nguồn lực sáng tạo.

Những thảo luận sôi nổi tại các diễn đàn quan trọng gần đây nhất là Hội nghị toàn quốc tổng kết 50 năm nền văn học nghệ thuật Việt Nam sau ngày thống nhất đất nước và Hội thảo khoa học của Liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật Thành phố Hồ Chí Minh vừa mới tổ chức đều thẳng thắn chỉ ra những bất cập để tìm kiếm giải pháp căn cơ, nhằm thực hiện hiệu quả tinh thần Kết luận 84-KL/TW, Nghị quyết 23-NQ/TW, Nghị quyết 33-NQ/TW và chủ trương chấn hưng văn hóa của Đảng.

Nhận diện những "điểm nghẽn" cản trở sáng tạo

Báo cáo tại Hội nghị toàn quốc tổng kết 50 năm nền văn học nghệ thuật Việt Nam sau ngày thống nhất đất nước đã chỉ rõ: Trong suốt chặng đường 50 năm qua, dưới sự lãnh đạo của Đảng, Văn học nghệ thuật Việt Nam đã đạt được những thành tựu quan trọng, phát triển mạnh mẽ từ tư duy lý luận đến thực tiễn sáng tạo và xu hướng tiếp nhận.

Tuy nhiên, bên cạnh những thành tựu, nền Văn học nghệ thuật nước nhà phát triển chưa tương xứng với tiềm năng và đang đối diện với nhiều thách thức gay gắt. Đáng chú ý là công tác lý luận và phê bình hiện nay chưa theo kịp thực tiễn sáng tác mới và sự biến đổi của thị trường nội dung số. Nhiều tác phẩm tốt không được nhận diện đúng mức; trong khi đó, những hiện tượng lệch chuẩn lại có thể gây ồn ào dư luận, tạo sự nhiễu loạn giá trị. Sự thiếu hụt các nhà phê bình chuyên sâu, thiếu diễn đàn học thuật chất lượng và thiếu chính sách hỗ trợ nghiên cứu dài hạn đã khiến công tác phê bình "đuối hơi" trước dòng chảy sáng tạo đa dạng, nhanh và rộng…

Tại Hội thảo khoa học của Liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật Thành phố Hồ Chí Minh, Chủ tịch Liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật Thành phố Hồ Chí Minh Nguyễn Trường Lưu cũng chỉ rõ, tình trạng không ít tác phẩm vẫn "xoay quanh câu chuyện cá nhân ở một vùng miền cụ thể," chưa phản ánh được đời sống đô thị năng động, chưa chạm tới những vấn đề mới như chuyển đổi số, biến đổi xã hội, hay áp lực công dân trong thời đại toàn cầu hóa. Khoảng trống về chủ đề và hạn chế trong cách đặt vấn đề khiến một bộ phận tác phẩm chưa bắt nhịp với yêu cầu của đời sống hiện đại, vốn vận động phức tạp từng ngày với các vấn đề về môi trường, di dân, thách thức số hóa, và văn hóa tiêu dùng. Đây không chỉ là hạn chế về kỹ thuật sáng tác, mà còn là yêu cầu đổi mới tư duy, làm mới góc nhìn, mạnh dạn đi vào những chủ đề gai góc thay vì an toàn, chung chung.

Ở một góc nhìn khác, Đạo diễn, nhà báo Tăng Hoàng Thuận lại lo ngại “bệnh thành tích hình thức" vẫn còn tiếp diễn, đặc biệt là ở các lĩnh vực sân khấu. Tình trạng các vở diễn "làm để đạt huy chương," không có đời sống sân khấu thực sự và giá trị nghệ thuật không được kiểm nghiệm. Có lẽ đây cũng là một trong những nguyên nhân khiến các lĩnh vực truyền thống như tuồng, chèo, cải lương, nhạc cụ dân tộc nhiều năm nay vẫn đang đứng trước nguy cơ thiếu hụt lực lượng kế thừa.

Trong kỷ nguyên mới, không gian số vừa tạo cơ hội nhưng cũng gây ra thách thức lớn khi các sản phẩm giải trí "nhanh, rẻ, dễ xem" tràn ngập trên mạng, lấn át giá trị tinh thần đích thực. Trong khi đó, nghệ thuật công cộng - đặc biệt là mỹ thuật, điêu khắc đô thị chưa phát huy được vai trò "làm đẹp tâm hồn" và tạo điểm nhấn bản sắc. Mặc dù là thành phố lớn, có đời sống nghệ thuật sôi động như Thành phố Hồ Chí Minh nhưng dưới góc nhìn của GS.TS Nguyễn Xuân Tiên, Chủ tịch hội Mỹ thuật Thành phố Hồ Chí Minh văn học nghệ thuật ở đây đặc biệt là mỹ thuật vẫn "thiếu tác phẩm dấu ấn," thiếu hòa nhập với không gian đô thị.

Đánh giá về nguyên nhân dẫn tới những bất cập này, ở nhiều diễn đàn các văn nghệ sĩ hầu hết đều cho rằng nguyên nhân căn bản vẫn là do chính sách hiện hành "chưa đi vào đời sống"; cơ chế tổ chức các hội thi, liên hoan, đặt hàng tác phẩm còn lúng túng, nặng tính hành chính. Quá trình thực thi Kết luận 84-KL/TW về việc chuyển giao vai trò tổ chức liên hoan-hội diễn cho hội chuyên ngành còn chậm, khiến hoạt động nghệ thuật thiếu chuẩn mực nghề nghiệp và thiếu sự kiểm chứng chuyên môn…

Khơi thông sáng tạo, đổi mới cấu trúc vận hành

Để khơi thông những điểm nghẽn tạo điều kiện cho văn học nghệ thuật nước nhà phát triển mạnh mẽ hơn có lẽ điều quan trọng nhất như GS.TS Nguyễn Xuân Tiên, Chủ tịch hội Mỹ thuật Thành phố Hồ Chí Minh đã khẳng định tại Hội thảo khoa học của Liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật Thành phố Hồ Chí Minh là chúng ta phải đổi mới thể chế và chuyển giao thực quyền theo tinh thần Kết luận 84-KL/TW; phân định vai trò trong đó cơ quan nhà nước giữ vai trò quản lý, còn sáng tạo và tổ chức nghề nghiệp thuộc về hội chuyên ngành, nghệ sĩ và các đơn vị sáng tạo; chuyển giao thực quyền tổ chức liên hoan, hội diễn cho các hội chuyên ngành; coi hội nghề nghiệp là chủ thể phản biện, chủ thể thẩm định. Bên cạnh đó cũng cần hoàn thiện hành lang pháp lý linh hoạt, minh bạch, giảm thủ tục hành chính cho các dự án nghệ thuật.

Để ngăn chặn tình trạng “chạy thành tích,” và nâng cao chất lượng nghệ thuật, nhiều văn nghệ sĩ cũng thống nhất rằng, cần phải xây dựng cơ chế “tự chủ-trách nhiệm-minh bạch” cho các hội văn học nghệ thuật, nhất là ở các đô thị lớn như Thành phố Hồ Chí Minh, Hà Nội.

Bên cạnh đổi mới cơ chế, cần tăng cường đầu tư trọng tâm và tạo môi trường sáng tác chuyên nghiệp. Nhà nước cần tập trung nguồn lực cho các lĩnh vực ưu tiên, các tác phẩm lớn về đề tài thời đại, nghệ thuật truyền thống, các dự án nghệ thuật công cộng, sáng tạo số và nghệ thuật đa phương tiện, đào tạo tài năng trẻ…Đặc biệt cần hình thành mô hình hợp tác công tư trong văn hóa-nghệ thuật, khuyến khích doanh nghiệp đầu tư vào mỹ thuật công cộng, phim, sân khấu, công nghiệp văn hóa…

Đầu tư cho nguồn nhân lực sáng tạo là "vốn quý", vì vậy cần chuyển mạnh sang đào tạo theo nhu cầu thị trường và xu hướng sáng tạo mới, tăng cường hợp tác quốc tế, đưa nghệ sĩ trẻ đi học tập và thực hành nghệ thuật ở nước ngoài. Các chương trình học cần đi đôi với không gian thực hành sáng tạo, và cần hỗ trợ sáng tác đầu tay, cung cấp nền tảng số để quảng bá tác phẩm cho nghệ sĩ trẻ.

Cuối cùng, qua các diễn đàn các văn nghệ sĩ, nhà quản lý đều khẳng định vai trò đặc biệt quan trọng của công tác phát triển lý luận-phê bình. Phát triển mạnh lý luận-phê bình là then chốt, để khơi dậy vai trò dẫn dắt thẩm mỹ. Chỉ khi phê bình mạnh, dòng chảy nghệ thuật mới trong lành; giá trị đích thực mới được tôn vinh; sai lệch mới được uốn nắn.

Một khi các giải pháp đồng bộ được triển khai, cùng với quyết tâm chính trị cao và sự đồng thuận xã hội rộng lớn, chúng ta hoàn toàn có thể tin rằng văn học nghệ thuật nước nhà sẽ có bước phát triển mới, thực sự là nền tảng tinh thần và động lực góp phần xây dựng đất nước phồn vinh, hạnh phúc.