Để biến từng “hạt giống” vươn thành “cây lớn”, cần có sự chuyển mình mạnh mẽ sang chuyên nghiệp hóa với tổ chức hợp tác xã kiểu mới, liên kết chuỗi giá trị chặt chẽ và ứng dụng công nghệ hiện đại. Đó chính là kim chỉ nam giúp nâng tầm sản phẩm, tăng giá trị gia tăng, mở rộng cửa thị trường và hướng tới hội nhập sâu rộng.
Điểm nghẽn của mô hình tự phát
Nhiều mô hình kinh tế nông thôn khởi đầu bằng nhiệt huyết, sáng tạo mang lại những kết quả tích cực bước đầu. Tuy nhiên, chỉ một thời gian sau, không ít trong số đó rơi vào cảnh “đứt gãy” khi muốn mở rộng quy mô hay đứng vững lâu dài. Nguyên nhân chính do các mô hình này còn mang tính tự phát, manh mún, thiếu sự liên kết chặt chẽ và tổ chức chuyên nghiệp. Điểm yếu đầu tiên dễ nhận thấy là thiếu quy hoạch dài hạn và tầm nhìn chiến lược. Nhiều mô hình chỉ dựa vào lợi thế địa phương và sự nhiệt tình cá nhân mà chưa xây dựng được kế hoạch phát triển bài bản, dẫn đến khó khăn trong việc phát triển quy mô hay thích ứng với thay đổi của thị trường. Bên cạnh đó, việc thiếu liên kết chuỗi từ đầu vào, sản xuất, chế biến đến tiêu thụ làm giảm sức cạnh tranh và khả năng tạo ra giá trị gia tăng cao.
Một điểm yếu khác là hạn chế trong tiếp cận công nghệ và thị trường. Thiếu sự hỗ trợ về công nghệ hiện đại, các mô hình tự phát khó có thể nâng cao chất lượng sản phẩm, áp dụng quy trình chuẩn hóa hay kết nối với thị trường tiêu thụ rộng lớn. Điều này dẫn đến rủi ro cao về đầu ra, sản phẩm khó cạnh tranh và nguy cơ bị đào thải.
Thực tế ở nhiều địa phương cho thấy, những mô hình duy trì được liên kết chuỗi bền vững và hướng tới chuyên nghiệp hóa đều có sự hỗ trợ, phối hợp chặt chẽ giữa người dân, hợp tác xã (HTX), doanh nghiệp và cơ quan quản lý. Đây vừa là yêu cầu về tổ chức cũng đánh dấu bước chuyển đổi chiến lược để phát triển kinh tế nông thôn một cách bài bản, lâu dài và hiệu quả. Ngược lại, nếu thiếu sản phẩm có chiều sâu, năng lực quản trị và vận hành kém thì ước mơ hay tâm huyết không đủ để mang tới thành công.
Không ít điểm du lịch cộng đồng ở miền núi phía bắc như Điện Biên, Lào Cai… đã gặp phải tình trạng trên. Dù cá nhân khởi nghiệp với mục đích tốt nhưng quá trình thực hiện lại chưa biết cách làm quảng bá, bản sắc vẫn còn na ná hoặc bị lẫn lộn với vùng khác, chưa tạo được mối liên kết với cộng đồng tại địa phương hoặc các tour tuyến có nguồn khách từ thành phố lớn…
Một thí dụ khác là phong trào người trẻ “bỏ phố” về làm quán cà-phê, điểm check-in tại Đà Lạt (Lâm Đồng) rầm rộ một thời, nhưng không đi được đường dài vì không gian lạc lõng, sao chép cứng nhắc các mô hình đã nổi tiếng thay vì làm nổi bật nét riêng địa phương, khách đến một lần rồi không quay lại…
Còn đối với các trang trại trồng rau củ hữu cơ hoặc xưởng chế biến sâu nông sản ở nhiều vùng nông thôn trên cả nước, vấn đề lại đến từ thiếu hệ sinh thái hỗ trợ và thị trường đầu ra ổn định, khi gặp rủi ro do thiên tai hoặc giá cả thị trường biến động sẽ khó mà trụ vững.
Tìm hướng đi mới và chuyển đổi số
Để vượt qua những hạn chế từ mô hình kinh tế tự phát, việc chuyên nghiệp hóa tổ chức sản xuất, kinh doanh ở nông thôn là yêu cầu cấp thiết. Trong đó, vai trò của những hướng đi mới và chuyển đổi số đang trở thành “đòn bẩy” quan trọng. Theo ông Nguyễn Ngọc Bích, Giám đốc đổi mới sáng tạo Dự án Du lịch vì sự phát triển bền vững tại Việt Nam do chính phủ Thụy Sĩ tài trợ, chuỗi giá trị bền vững là một hệ thống liên kết giữa các doanh nghiệp và cộng đồng để tạo ra một sản phẩm hoàn chỉnh. Chẳng hạn, một tour du lịch không chỉ bao gồm điểm đến mà còn cần sự kết hợp giữa nhà hàng, khách sạn, dịch vụ vận chuyển, hướng dẫn viên và nhiều yếu tố khác. Khi các thành phần này phối hợp chặt chẽ với nhau, chúng không chỉ nâng cao chất lượng sản phẩm mà còn tạo nên một hệ sinh thái.
Ông Bích thí dụ, như tại Đồng Tháp, các mô hình du lịch nông nghiệp khá phong phú như các đồng lúa, đầm sen, làng hoa Sa Đéc… song đa phần đầu tư nhỏ theo kiểu điểm tham quan, thu chi chưa hiệu quả. Cần có liên kết chuỗi giá trị để các hộ kinh doanh và cá nhân khởi nghiệp để tạo sản phẩm du lịch giá trị cao hơn, cũng như nâng tầm và đưa sản phẩm nông nghiệp đi xa hơn. Ở Tuyên Quang, Dự án Du lịch vì sự phát triển bền vững tại Việt Nam đang hỗ trợ hai thôn bản là thôn Khun (xã Bằng Lang) và bản Lùng Hẩu (xã Lùng Tám). Hai bản này có những đặc điểm khác nhau nên cách tiếp cận cũng khác biệt, chẳng hạn thôn Khun có thế mạnh về các bài thuốc truyền thống của người Dao nên định hướng xây dựng mô hình du lịch cộng đồng gắn với chăm sóc sức khỏe. Còn bản Lùng Hẩu có địa thế thiên nhiên hùng vĩ nên phù hợp để phát triển du lịch sinh thái kết hợp trải nghiệm văn hóa H’Mông…
Tại một số hội thảo do Bộ Nông nghiệp và Môi trường phối hợp Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch tổ chức, nhiều chuyên gia, lãnh đạo nhấn mạnh sự cần thiết xây dựng cơ chế, chính sách thuận lợi để hỗ trợ phát triển chuỗi giá trị vùng nông thôn một cách bài bản và ổn định. Theo đó, cần có chính sách ưu đãi tín dụng, đào tạo kỹ năng, hỗ trợ ứng dụng công nghệ và thúc đẩy hợp tác liên vùng, liên tỉnh để phát huy tối đa tiềm năng mỗi địa phương. Theo ông Lê Bá Ngọc, Phó Chủ tịch, Tổng Thư ký Hiệp hội xuất khẩu hàng thủ công mỹ nghệ Việt Nam (Vietcraft), áp dụng các công nghệ số để nâng cao năng lực cho các nhân tố trong chuỗi giá trị cần được triển khai một cách thường xuyên, liên tục - ở đây có thể triển khai các khóa đào tạo trên nền tảng hội nghị trực tuyến để các nhân tố trong chuỗi có thể vận hành một cách chuyên nghiệp. Chuyển đổi số còn có thể quản lý truy xuất nguồn gốc xuất xứ hàng hóa, thực phẩm phục vụ du lịch, quản lý các tác động tiêu cực của cơ sở du lịch như quản lý phát thải, quản lý tiếng ồn…
“Chúng ta cũng có thể xây dựng một bản đồ số hóa các điểm đến tại điểm du lịch nông thôn (đa ngôn ngữ, chú trọng hình ảnh đẹp hoặc ảnh 360 độ, thậm chí là những video ngắn) để cung cấp các điểm có cảnh quan đẹp, các di tích lịch sử, các nghệ nhân văn hóa, các địa điểm lưu trú, các điểm trải nghiệm khác (chợ quê, vườn trái cây...)”, ông Ngọc gợi ý.
Nhiều nhân tố điển hình trong phát triển kinh tế địa phương cũng chia sẻ kinh nghiệm quý báu, khẳng định rằng liên kết chuỗi không thể thiếu các chính sách mang tính chiến lược và sự đồng hành của nhà nước, doanh nghiệp và người dân. Tầm nhìn dài hạn, bao quát và phối hợp liên vùng chính là điều kiện tiên quyết để xây dựng những chuỗi giá trị bền vững, góp phần phát triển kinh tế nông thôn hiện đại và giàu sức cạnh tranh. Ông Nguyễn Huấn, Phó Giám đốc HTX Nông lâm nghiệp Đoàn kết Long Mai ở xã Minh Long (Quảng Ngãi) cho biết: Từ tiềm năng trồng chè xanh, sả, cây khuynh diệp của địa phương, 13 thành viên là những trí thức trẻ đã góp vốn khởi nghiệp, đầu tư nhà xưởng, máy móc thiết bị để chế biến các sản phẩm hóa mỹ phẩm gia dụng theo hướng hoàn toàn thiên nhiên. Mỗi tháng, HTX sản xuất hơn 10 nghìn lít các loại sản phẩm để đưa ra thị trường. Mô hình HTX kiểu mới do những người trẻ có tri thức làm chủ đang lan tỏa mạnh mẽ ở các địa phương trong tỉnh Quảng Ngãi, không chỉ tạo ra giá trị kinh tế mà còn tạo ra hướng đi mới cho vùng nông thôn. Đó là phát triển nông nghiệp sạch, nông nghiệp hữu cơ, nông nghiệp tuần hoàn, nông nghiệp công nghệ cao, có thương hiệu, có kết nối thị trường.
Còn chị Trần Thị Mỹ Linh, đại diện HTX Trái cây sinh học OCOP tại xã Châu Thành (Cần Thơ) cũng nhận định, những giá trị kinh tế do liên kết chuỗi mang lại cho thành viên HTX cũng như địa phương là rất lớn. Hiện tại, HTX Trái cây sinh học OCOP có 256 thành viên thực hiện liên kết sản xuất trên diện tích khoảng 300 ha trồng chanh không hạt và bưởi Năm Roi hằng tháng khoảng 2 tỷ đồng.
Muốn tạo ra những chuỗi giá trị thật sự bền vững, không thể chỉ nhìn ở góc độ địa phương hay đơn lẻ mà cần mở rộng tầm nhìn liên tỉnh, liên vùng, tạo thành các chuỗi kết nối đa chiều, tận dụng thế mạnh vùng miền một cách tối ưu. Đây chính là chìa khóa để nền kinh tế nông thôn vượt qua thách thức và phát triển toàn diện trong tương lai.
(Còn nữa)
